Το καλοκαίρι του 2020, μια άνευ προηγουμένου διαφημιστική καμπάνια εμφανίστηκε στους δρόμους της Αθήνας: μέρος της ήταν γκράφιτι ή πανό κρεμασμένα σε οδικές γέφυρες με συνθήματα όπως «κοινή επιμέλεια» και «οι μπαμπάδες δεν είναι επισκέπτες, είναι γονείς»· και μέρος της είχε τα χαρακτηριστικά οργανωμένης ομάδας πίεσης, με αφίσες που ζητούσαν «ίσο χρόνο και με τους δύο γονείς» και «εναλλασσόμενη κατοικία» και κάλυπταν διαφημιστικούς χώρους σε στάσεις λεωφορείων σε όλη την πόλη.

Οι αφίσες στις στάσεις λεωφορείων, χορηγία του Politis Group, μιας μεγάλης διαφημιστικής εταιρείας, έφεραν το λογότυπο μιας οργάνωσης με το όνομα «Ενεργοί μπαμπάδες για τα δικαιώματα του παιδιού». Άλλες οργανώσεις, όπως ο «Σύλλογος Συνεπιμέλεια», και το Σωματείο ΓΟΝ.ΙΣ., άρχισαν να ακούγονται ηχηρά στον Τύπο και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, υποστηρίζοντας την αναθεώρηση της νομοθεσίας για την επιμέλεια παιδιών.

Λίγους μήνες νωρίτερα, ο υπουργός Δικαιοσύνης, Κώστας Τσιάρας, είχε διορίσει νομοπαρασκευαστική επιτροπή επιφορτισμένη με τη σύνταξη νομοσχεδίου που θα μεταρρυθμίσει το ελληνικό οικογενειακό δίκαιο. Ο Κωνσταντίνος Μπογδάνος, βουλευτής της Νέας Δημοκρατίας, του οποίου η υποψηφιότητα και η βουλευτική θητεία ήταν τόσο αμφιλεγόμενες όσο και η προηγούμενη δημοσιογραφική του σταδιοδρομία, καυχιόταν σε ανάρτησή του στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ότι χάρη στις δικές του προσπάθειες, η προστασία των «δικαιωμάτων των μπαμπάδων», που έπρεπε να επιτευχθεί μέσω του νέου νομοσχεδίου, τέθηκε υπόψη του υπουργού. Ο Μπογδάνος ισχυρίστηκε ότι είχε ειδοποιηθεί για το θέμα από τον Νίκο Τσιλιπουνιδάκη, δημοσιογράφο που συνδέεται με τον Σύλλογο Συνεπιμέλεια. Ο Μπογδάνος τον αποκάλεσε «δυναμικό μπαμπά». Η διαφημιστική εκστρατεία αύξησε την πίεση. Όπως ο Σύλλογος Συνεπιμέλεια έσπευσε να τονίσει στους ακολούθους του, δεν υπήρχε καμία εγγύηση ότι η επιτροπή θα κινηθεί προς μια κατεύθυνση ευνοϊκή για τα αιτήματα του συλλόγου.

Τα αιτήματα στόχευαν σε αυτά που ο Σύλλογος Συνεπιμέλεια και οι άλλες οργανώσεις θεωρούν άδικα προνόμια που παραχωρούνται από τα δικαστήρια στις μητέρες μετά από διαζύγιο, όπως η αποκλειστική επιμέλεια των παιδιών. Η λύση που πρότειναν ήταν να νομοθετηθεί ότι τα παιδιά μετά το διαζύγιο θα περνούν υποχρεωτικά ίσο χρόνο και με τους δύο γονείς, μέσα σε ένα καθεστώς «κοινής ανατροφής», που σημαίνει ότι ένα παιδί θα ζούσε τον μισό χρόνο με τον έναν γονέα και τον μισό με τον άλλον.

Μέσω των προσπαθειών τέτοιων ομάδων, ορισμένοι πολιτικοί — συμπαθούντες ή παραπλανημένοι — είχαν εξετάσει μέσα στα χρόνια παρόμοια νομοθετικά μέτρα, συνοπτικά γνωστά ως «συνεπιμέλεια», αλλά δεν ξεπέρασαν ποτέ το στάδιο μιας άτυπης συνάντησης, μιας προτεινόμενης τροπολογίας ή το πολύ ενός σχεδίου νόμου που δεν βγήκε ποτέ από το συρτάρι ενός υπουργικού γραφείου.

Ο κίνδυνος να συμβεί το ίδιο και στην προκειμένη περίπτωση, σύμφωνα με τον Σύλλογο Συνεπιμέλεια, φανερωνόταν από το γεγονός ότι ο Ιωάννης Τέντες, ομότιμος εισαγγελέας του Αρείου Πάγου και πρόεδρος της Εταιρείας Οικογενειακού Δικαίου, ορίστηκε επικεφαλής της νομοπαρασκευαστικής επιτροπής. Μέλη της Εταιρείας Οικογενειακού Δικαίου, μιας επιστημονικής ένωσης νομικών, δικηγόρων και δικαστών, ορισμένοι από τους οποίους είναι επίσης πρώην πολιτικοί, είχαν λάβει στο παρελθόν δημόσια θέση κατά της υποχρεωτικής «συνεπιμέλειας».

Σύμφωνα με επίσημες πηγές, το 70% των διαζυγίων κατά το 2017 στην Ελλάδα ήταν συναινετικά. Βουλευτές τόσο της κυβέρνησης όσο και της αντιπολίτευσης επικαλέστηκαν πρόσθετα στοιχεία κατά την κοινοβουλευτική συζήτηση, που ανεβάζουν τον αριθμό των συναινετικών διαζυγίων στο 86%. Από το υπόλοιπο 14%, μόνο οι μισοί περίπου προχωρούν σε πλήρη αγωγή και τελικά το 3% φτάνει στο δικαστήριο. Είναι λοιπόν προφανές ότι, ακόμη και αν τα παράπονα που έχουν οι υποστηρικτές της «συνεπιμέλειας» κατά των δικαστικών αποφάσεων είναι δικαιολογημένα, αφορούν μόνο ένα πολύ μικρό ποσοστό διαζυγίων που είναι ιδιαίτερα συγκρουσιακά.

Η αρχή

Ενώ επίσημα φαινόταν να υποστηρίζουν την ισοτιμία και των δύο γονέων που συμμετέχουν στην ανατροφή των παιδιών, ορισμένες εμφανίσεις στα μέσα ενημέρωσης και πολλές αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης άρχισαν να αποκαλύπτουν ότι οι ομάδες που πίεζαν για «συνεπιμέλεια» αποτελούσαν ένα αναπτυσσόμενο λόμπι «ανδρικών δικαιωμάτων», το οποίο εκπροσωπούσε διαζευγμένους. πατέρες που πίστευαν ότι τα δικαστήρια τους αδίκησαν αναθέτοντας την επιμέλεια των παιδιών στις πρώην συζύγους τους.

Το Σωματείο ΓΟΝ.ΙΣ., το οποίο πιστοποιήθηκε ως φορέας «πρωτοβάθμιας κοινωνικής φροντίδας» με υπουργική απόφαση το 2015 και ισχυρίζεται ότι στηρίζει «και τους δύο γονείς», ιδρύθηκε από πρώην μέλη παλαιότερης οργάνωσης, της ΣΥΓΑΠΑ, αρκτικόλεξου του εύγλωττου τίτλου «Σύλλογος για την ανδρική και πατρική αξιοπρέπεια».

Ο Νίκος Τσιλιπουνιδάκης, ο δημοσιογράφος που ο Μπογδάνος είπε ότι τον διαφώτισε για τα «δικαιώματα των μπαμπάδων», είπε διασήμως σε τηλεοπτική συνέντευξη: «Υπάρχουν πολλοί μπαμπάδες που πληρώνουν πολύ ακριβά αυτό το ενοίκιο της κυοφορίας των εννέα μηνών».

Όλο και περισσότερο μετά το καλοκαίρι του 2020, εκπρόσωποι του λόμπι εξασφάλιζαν εμφανίσεις τους σε μεγάλα μέσα ενημέρωσης και απολάμβαναν ευνοϊκή κάλυψη των θέσεών τους σε άρθρα όχι μόνο από δημοσιογράφους, αλλά και από ψυχολόγους και νομικούς. Αυτό συνοδεύτηκε από αυξημένη δραστηριότητα των διαφόρων οργανώσεων στα social media.

Παρά τις έντονες ανησυχίες του Συλλόγου Συνεπιμέλεια για τη σύνθεση της νομοπαρασκευαστικής επιτροπής, δύο εξέχουσες προσωπικότητες του λόμπι, ο Μάριος Ανδρικόπουλος και η Πατρίνα Παπαρρηγοπούλου, ορίστηκαν μέλη. Ο Ανδρικόπουλος είναι νομικός διευθυντής μιας μεγάλης ενεργειακής εταιρείας και διαχειρίζεται μια δημοφιλή σελίδα στο Facebook, την Δράση κατά της Γονεϊκής Αποξένωσης. Η Παπαρρηγοπούλου είναι καθηγήτρια Νομικής και αδελφή του Ιωάννη Παπαρρηγόπουλου, κύριου εκπροσώπου του Συλλόγου Συνεπιμέλεια, μέλους του Δ.Σ. του Διεθνούς Συμβουλίου για την Κοινή Ανατροφή, πρώην μέλους του ΣΥΓΑΠΑ  και συνιδρυτή του ΓΟΝ.Ι.Σ.

Η νομοπαρασκευαστική επιτροπή παρουσίασε το προσχέδιο και την έκθεσή της στο Υπουργείο Δικαιοσύνης τον Νοέμβριο του 2020. Εν αγνοία του ευρύτερου κοινού, η πλειοψηφία των μελών της επιτροπής είχε απορρίψει ορισμένες από τις πιο ριζοσπαστικές διατάξεις που υποστήριξε το λόμπι για τα δικαιώματα των ανδρών. (Καθώς ο υπουργός δεν είναι νομικά υποχρεωμένος να δημοσιεύσει το σχέδιο της επιτροπής, αυτό έγινε εμφανές πολύ αργότερα — όταν ο υπουργός αναγκάστηκε να το αποκαλύψει αφού η αντιπολίτευση είχε καταθέσει επίσημο αίτημα.)

Η εξέλιξη αυτή οδήγησε σε διαφωνίες εντός του λόμπι για το εάν το προτεινόμενο νομοσχέδιο, το οποίο διέρρευσε σύντομα στον Τύπο, ήταν άξιο της υποστήριξής τους. Ο Σύλλογος Συνεπιμέλεια, πάντως, δημοσίευσε δικό της σχέδιο νόμου τον Δεκέμβριο του 2020 και το απέστειλε στο υπουργείο, το οποίο το απέρριψε.

Κατά τη διάρκεια μιας διαδικτυακής συζήτησης που οργανώθηκε από τον Σύλλογο Συνεπιμέλεια τον Φεβρουάριο του 2021, ο Μάριος Ανδρικόπουλος ισχυρίστηκε ότι η πλειοψηφία της επιτροπής είχε σκοπό «να αφήσει την πρόταση να σαπίσει» και ότι αυτός και η Πατρίνα Παπαρρηγοπούλου «έδωσαν μεγάλη μάχη».

Ο Ιωάννης Παπαρρηγόπουλος, ο οποίος μοιάζει να θεωρείται η éminence grise του λόμπι και είχε εκφράσει αμφιβολίες για το νομοσχέδιο που διέρρευσε, απάντησε ότι «αν ψηφιστεί το νομοσχέδιο που ετοίμασες [ο Ανδρικόπουλος], πάλι δεν θα δεις τα παιδιά σου».

Ο Νίκος Τσιλιπουνιδάκης προκάλεσε τον Παπαρρηγόπουλο υποστηρίζοντας ότι πρέπει όλοι να στηρίξουν τον υπουργό Δικαιοσύνης. «Την περασμένη Δευτέρα», είπε, «προσωπικά τηλεφώνησα στον κ. Παπαρρηγόπουλο και του είπα ότι ο κ. Τσιάρας ήθελε να τον δει. Όταν του τηλεφώνησα, ήμουν στο γραφείο του κ. Τσιάρα».

Συνέχισε λέγοντας ότι ο Τσιάρας αντιμετώπιζε έντονη αντιπολίτευση μέσα στο ίδιο του το κόμμα, τη Νέα Δημοκρατία, αλλά ήταν ο πρώτος υπουργός Δικαιοσύνης τα τελευταία χρόνια που είχε συμφωνήσει να συναντηθεί με την «ομάδα τους».

Ο Τσιλιπουνιδάκης προσδιόρισε την Εταιρεία Οικογενειακού Δικαίου ως τη μάστιγα του νέου νομοσχεδίου και υποστήριξε ότι «αυτοί» (προφανώς η Εταιρεία) ζήτησαν τη βοήθεια του Γιώργου Γεραπετρίτη, υπουργού Επικρατείας, για να σπείρουν αμφιβολίες για το νομοσχέδιο στο μυαλό του Πρωθυπουργού. Υποστήριξε ότι το γνώριζε γιατί ήταν «πρακτικά παρών» σε τηλεδιάσκεψη μεταξύ Τσιάρα, Γεραπετρίτη και Μητσοτάκη, όπου ο υπουργός Δικαιοσύνης υπερασπίστηκε το νομοσχέδιό του.

Ο Ανδρικόπουλος υποστήριξε ότι το πνεύμα του νέου νόμου ήταν προς τη σωστή κατεύθυνση, ιδίως με την πρόβλεψη ότι οι δύο γονείς ασκούν τη γονική τους λειτουργία μετά τη λύση του γάμου «από κοινού και εξίσου». «Κέρδισες», είπε στον Παπαρρηγόπουλο.

Ο Τσιλιπουνιδάκης υποστήριξε επίσης ότι το νομοσχέδιο ήταν «μια αρχή» και ότι τώρα θα πρέπει να «οργανώσουν την επίθεσή τους» κατά τη διαδικασία δημόσιας διαβούλευσης.

Η επίθεση

Όταν το νομοσχέδιο παρουσιάστηκε για δημόσια διαβούλευση στις 18 Μαρτίου, ορισμένα μέλη της Νομοπαρασκευαστικής Επιτροπής διαμαρτυρήθηκαν ότι εμφάνιζε σημαντικές αποκλίσεις από τις συστάσεις τους. Ορισμένες από τις προβλέψεις που υποστήριξε το λόμπι για τα δικαιώματα των ανδρών είχαν επανέλθει στο προσχέδιο, παρά το γεγονός ότι η επιτροπή δεν τις συμπεριέλαβε. Μολονότι οι εκθέσεις των νομοπαρασκευαστικών επιτροπών δεν είναι δεσμευτικές, η ευρεία απόκλιση από αυτές κατά την εξέταση ενός σχεδίου νόμου από ένα υπουργείο είναι όχι μόνο λιγότερο από διαφανής ως προς το ποιος επηρεάζει το τελικό σχέδιο, αλλά ενέχει επίσης τον κίνδυνο τεχνικών λαθών, όπως ασαφείς ή ανεφάρμοστες διατάξεις, το οποίο ήταν ένα από τα θέματα για τα οποία διαμαρτυρήθηκαν ορισμένα μέλη της επιτροπής.

Σχεδόν 15.000 σχόλια αναρτήθηκαν σε όλα τα άρθρα του νομοσχεδίου στην πλατφόρμα της δημόσιας διαβούλευσης. Ο Σύλλογος Ενεργοί Μπαμπάδες ανακοίνωσε, με υπόμνημά του προς την Επιτροπή της Βουλής, όπου το νομοσχέδιο κατατέθηκε μετά από τη δημόσια διαβούλευση, την 1η Απριλίου, ότι «από τα 15.230 σχόλια που υποβλήθηκαν, τα 12.289 ήταν ΥΠΕΡ της κοινής επιμέλειας». Και κατέληξαν ότι «η διαβούλευση μίλησε δυνατά και έδωσε μια λαϊκή εντολή για μια αυτονόητη αλλαγή».

Το ίδιο επιχείρημα επιστράτευσε και ο Κώστας Τσιάρας τόσο σε συνέντευξη του όσο και κατά τη διάρκεια της συζήτησης στη Βουλή, όπου είπε ότι ένας «αριθμός σχολίων που σπάει ρεκόρ» σηματοδοτεί «ευνοϊκή υποδοχή» του νομοσχεδίου.

Ωστόσο, η Αγγελική Αδαμοπούλου, βουλεύτρια του ΜέΡΑ25, αμφισβήτησε τον ισχυρισμό του υπουργού και είπε ότι σύμφωνα με ανάλυση που έγινε από τους συνεργάτες της, ένα υποστηρικτικό σχόλιο είχε αντιγραφεί και επικολληθεί πάνω από 1200 φορές, ενώ 6 υποστηρικτικές προτάσεις εμφανίστηκαν με την ίδια μορφή έως και 1400 φορές.

«Αυτό σημαίνει συντριπτική υποστήριξη;» είπε η Αδαμοπούλου. «Από τα 15000 σχόλια, τα 9200 τουλάχιστον, δηλαδή το 61%, αντιγράφονται και επικολλούνται ξανά!»

Αποφασίσαμε να ελέγξουμε την ακρίβεια αυτών των ισχυρισμών διενεργώντας ανάλυση των σχολίων στην πλατφόρμα δημόσιας διαβούλευσης. Το αποτέλεσμα δεν υποστηρίζει ούτε τον ισχυρισμό του υπουργού ούτε του Συλλόγου Ενεργοί Μπαμπάδες, όντας πολύ πιο κοντά στους αριθμούς που ανέφερε η Αδαμοπούλου, αλλά εγείρει επίσης σημαντικά ερωτήματα για τη διαβλητότητα της διαδικασίας δημόσιας διαβούλευσης.

Συγκεκριμένα, συγκεντρώσαμε με μηχανικό τρόπο (scraping) τα σχόλια επί των 23 άρθρων του νομοσχεδίου που έχουν δημοσιευθεί στη διαβούλευση — 14.814 σχόλια συνολικά, τα οποία συντάχθηκαν από τις 18 Μαρτίου ως και την 1η Απριλίου. Στη συνέχεια, εκπαιδεύσαμε ένα μοντέλο μηχανικής μάθησης (machine learning) με σκοπό να κατηγοριοποιήσουμε ποια από τα σχόλια είναι υπέρ και ποια κατά του νομοσχεδίου. Διαβάσαμε αρκετές εκατοντάδες σχόλια και, χρησιμοποιώντας λέξεις-κλειδιά, καταφέραμε να κατηγοριοποιήσουμε σε υπέρ και κατά κάποιες χιλιάδες σχολίων, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν προκειμένου να εκπαιδευτεί ο αλγόριθμος.

Σύμφωνα με το μοντέλο μηχανικής μάθησης που χρησιμοποιήσαμε, και έχοντας ένα περιθώριο λάθους +-3%, φαίνεται εν πρώτοις ότι από τα 14.814 σχόλια, το 77% (περίπου 11.500) πράγματι είναι υπέρ του νομοσχεδίου, ενώ το 23% (περίπου 3.400) είναι κατά.

Ωστόσο, από τα 14.814 συνολικά σχόλια, μόνο το 47% (6.920) είναι πρωτογενή, ενώ το 53% (7.894) αποτελεί αντιγραφή άλλων σχολίων.

Η εικόνα λοιπόν αλλάζει αρκετά αν υπολογίσουμε μόνο τα πρωτογενή σχόλια στη διαβούλευση και όχι τις πολλαπλές αντιγραφές. Σε αυτή την περίπτωση, το ποσοστό των σχολίων που υποστηρίζουν το νομοσχέδιο πέφτει στο 60% και αντίστοιχα το ποσοστό όσων το απορρίπτουν ανεβαίνει στο 40% (πάντα με περιθώριο λάθους +-3%).

Πιο αναλυτικά, από τα περίπου 11.500 σχόλια που εκτιμάμε ότι υποστηρίζουν το νομοσχέδιο, το 63% (περισσότερα από 7.200) είναι αντιγραφές άλλων σχολίων και μόλις το 37% πρωτογενή σχόλια (περισσότερα από 4.100).

Τα περίπου 7.200 σχόλια υπέρ του νομοσχεδίου ουσιαστικά αντιστοιχούν σε μόλις 658 πρωτογενή σχόλια, τα οποία αντιγράφονται και επικολλώνται πολλαπλές φορές. Χαρακτηριστικά, ένα μόνο από αυτά τα 658 σχόλια έχει αντιγραφεί και επικολληθεί 343 φορές, ενώ άλλες δύο παραλλαγές του έχουν αντιγραφεί και επικολληθεί 358 φορές (συνολικά 701 αντιγραφές).

Στον αντίποδα, από τα περίπου 3.400 σχόλια που εκτιμάμε ότι είναι κατά του νομοσχεδίου, το 80% (περισσότερα από 2.700) είναι πρωτογενή και το 20% (περίπου 670) αντιγραφές. Τα 670 σχόλια που αποτελούν προϊόν αντιγραφής, προέρχονται από 225 πρωτογενή σχόλια.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και μια πιο κοντινή ματιά σε όσα έχουν γραφτεί στα σχόλια της διαβούλευσης. Για παράδειγμα, ένα από τα σχόλια που έχουν αντιγραφεί τις περισσότερες φορές, είναι ένα εκτενές κείμενο που ζητάει να συμπεριληφθούν εκφράσεις και διατυπώσεις που θα σκλήραιναν ακόμα περισσότερο τον νόμο – όπως η απαίτηση να έχει καταδικαστεί αμετάκλητα (και όχι απλά πρωτόδικα) ο γονέας από τον οποίο μπορεί να αφαιρεθεί η επιμέλεια. Οι 345 πρώτες αντιγραφές αυτού του σχολίου έχουν γίνει όλες την ίδια μέρα (1/4/2021) με διαφορά μισού με ένα λεπτό ανάμεσα σε κάθε δημοσίευση. Στους δε χρήστες που το έχουν δημοσιεύσει, συγκαταλέγονται άτομα που έχουν γράψει το «όνομά» τους λάθος («Λεβαντεία», «Βάσσω»), πολλαπλές δημοσιεύσεις με τα ίδια επώνυμα, ονόματα που δεν επιστρέφουν κανένα αποτέλεσμα στο google, αλλά και κάποιες ενδιαφέρουσες συμπτώσεις, όπως οι δύο χρήστες που τυχαίνει να είναι συνονόματοι του τραγουδιστή Βασίλη Λέκκα και του ηθοποιού Γιώργου Παρτσαλάκη. Το σύνολο των σχολίων, μάλιστα, με τις χιλιάδες αντιγραφές τους έχουν συμπεριληφθεί κανονικά, χωρίς κανένας να θεωρήσει ότι υπάρχει κάποιο πρόβλημα, στην επίσημη Έκθεση Δημόσιας Διαβούλευσης.

Από την ανάλυσή μας προκύπτει συνεπώς ότι όχι μόνο το αποτέλεσμα ανάμεσα στα υποστηρικτικά και τα απορριπτικά σχόλια είναι πολύ πιο ισόρροπα μοιρασμένο από ό,τι αβάσιμα ισχυρίστηκε ο υπουργός, αλλά και ότι:

Πρώτον, πάνω από τα μισά σχόλια στη διαβούλευση είναι πλασματικά.

Δεύτερον, ότι στην πλειονότητά τους τα πλασματικά αυτά σχόλια είναι υποστηρικτικά του νομοσχεδίου.

Τρίτον, ότι η παρέμβαση στη συγκεκριμένη διαβούλευση ήταν εξαιρετικά εκτεταμένη, καθώς ο όγκος των αντιγραφών των υποστηρικτικών σχολίων (πάνω από 7.200 ή 63%) είναι τεράστιος.

Η κριτική

Κατά τη δημόσια διαβούλευση, καθώς και κατά τη συζήτηση στην Κοινοβουλευτική Επιτροπή και στα ΜΜΕ, το σχέδιο νόμου επικρίθηκε έντονα από ένα ευρύ φάσμα ειδικών, οργανώσεων, θεσμών, φεμινιστικών ομάδων και ΜΚΟ, συμπεριλαμβανομένων της «Ομάδας Εργασίας των Ηνωμένων Εθνών για τις διακρίσεις κατά των γυναικών και των κοριτσιών» και της Ειδικής Εισηγήτριας του ΟΗΕ για τη βία κατά των γυναικών, τις αιτίες και τις συνέπειές της· της Διεθνούς Αμνηστίας· της Human Rights Watch· της Ένωσης Ψυχιάτρων Παιδιών και Εφήβων· της Εταιρείας Οικογενειακού Δικαίου· της οργάνωση για την ισότητα των φύλων Διοτίμα; της Επιτροπής Δικηγόρων για Νομικά Θέματα Συνεπιμέλειας· και Δικηγορικών Συλλόγων όλης της χώρας.

Το πρωταρχικό ζήτημα για όσους αντιτίθενται στον νέο νόμο ήταν ότι αποκλίνει από την παιδοκεντρική προσέγγιση της προηγούμενης νομοθεσίας, δίνοντας προτεραιότητα στα δικαιώματα των γονέων. Αυτό ήταν ιδιαίτερα εμφανές στον ορισμό του «βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού» ως ίσης συνεπιμέλειας μεταξύ γονέων, σε αντίθεση με μια διάταξη που πρέπει να ορίζεται κατά περίπτωση, όπως απαιτείται από το διεθνές δίκαιο.

Ένα άλλο σημαντικό σημείο διαφωνίας ήταν ότι το νομοσχέδιο δεν περιόριζε τα δικαιώματα επίσκεψης/επικοινωνίας, ακόμη και αν ένας γονέας κατηγορούνταν για κακοποίηση παιδιών, εκτός εάν υπήρχε αμετάκλητη καταδίκη για την πράξη. Αυτό φαινόταν να αντικατοπτρίζει μια άποψη, την οποία υποστηρίζουν ομάδες για τα δικαιώματα των ανδρών, αλλά συμμερίζονται και ορισμένοι επαγγελματίες παιδικής προστασίας, ότι πολλοί ισχυρισμοί για κακοποίηση παιδιών είναι ψευδείς και χρησιμοποιούνται από μητέρες εναντίον πατέρων για να τους «αποξενώσουν» από τα παιδιά τους. Ο Σύνδεσμος Ενεργοί Μπαμπάδες τόνισε στοιχεία από μια τηλεφωνική γραμμή για την κακοποίηση παιδιών που διευθύνεται από το Χαμόγελο του Παιδιού, που φάνηκε να δείχνει ότι οι περισσότερες καταγγελίες κακοποίησης γίνονται εναντίον μητέρων. Και η Μαρία Καπερώνη, κλινική ψυχολόγος στο Ιπποκράτειο Γενικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης, η οποία υποστήριξε το νέο νομοσχέδιο στα ΜΜΕ και συχνά αναφέρεται από ομάδες για τα δικαιώματα των ανδρών, έχει πει ότι της έχει ζητηθεί να παράσχει σε μητέρες αναφορές που αναφέρουν ότι τα παιδιά τους κακοποιούνται σεξουαλικά από τον πατέρα τους. «Πολύ συχνά», ισχυρίστηκε, «οι κατηγορίες είναι ψευδείς».

Ο Γιώργος Νικολαΐδης, ψυχίατρος, επικεφαλής της Διεύθυνσης Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας στο Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού, και διεθνώς αναγνωρισμένος ειδικός στην ψυχοκοινωνική υποστήριξη των επιζώντων/ζωσών παιδικής κακοποίησης, μας είπε ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει ενιαίο σύστημα καταγραφής περιστατικών παιδικής κακοποίησης και παραμέλησης, και επομένως αποσπασματικά στοιχεία και στατιστικές που δημοσιεύονται από μεμονωμένες υπηρεσίες ή ιδρύματα έχουν μικρή σχέση με τα χαρακτηριστικά του συνόλου των περιστατικών στην κοινωνία, όπως προκύπτουν από μελέτες σε τυχαία τμήματα του γενικού πληθυσμού. Συνέχισε λέγοντας ότι «η χρήση τέτοιων “αποδεικτικών στοιχείων” για να δημιουργήσει μια συγκεκριμένη εντύπωση λίγο πριν θεσπιστεί μια νέα μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου, είναι ξεκάθαρα ένα επικοινωνιακό παιχνίδι και δεν έχει καμία αξία για το σχεδιασμό κοινωνικής πολιτικής για τις οικογένειες».

Οι επικριτές του νέου νομοσχεδίου σημείωσαν περαιτέρω ότι στην Ελλάδα, όπου οι καθυστερήσεις των δικαστηρίων είναι ένα επίμονο πρόβλημα, μια διάταξη που απαιτεί αμετάκλητη καταδίκη θα σήμαινε ότι ένας πιθανός θύτης θα μπορούσε να παραμείνει σε επαφή χωρίς επίβλεψη με το θύμα του για περίοδο έως και δέκα ετών.

Αυτό ήταν το μόνο μέρος του νομοσχεδίου που τροποποιήθηκε εν μέρει υπό το βάρος της κριτικής των ειδικών. Μετά τις αλλαγές, οι διατάξεις για τις επισκέψεις/επικοινωνία δεν έκαναν καμία αναφορά στο θέμα της παιδικής κακοποίησης, ενώ η διάταξη για την απώλεια της «γονικής μέριμνας» απαιτούσε «οριστική καταδίκη».

Η περαιτέρω κριτική του νέου νομοσχεδίου επικεντρώθηκε τόσο σε ουσιαστικά όσο και σε τεχνικά ζητήματα, τα σημαντικότερα από τα οποία ήταν:

• Το νομοσχέδιο προβλέπει ότι μετά τον χωρισμό οι γονείς συνεχίζουν να ασκούν τη γονική τους λειτουργία «από κοινού» και «εξίσου». Η έννοια του «εξίσου» (αν, για παράδειγμα, αναφέρεται σε «ίσο χρόνο») είναι ασαφής, κάτι που σύμφωνα με τους πολέμιους του νομοσχεδίου θα οδηγήσει σε σύγχυση στα δικαστήρια. Η ίδια διάταξη επεκτείνεται και στα παιδιά των οποίων οι γονείς δεν έχουν παντρευτεί ή έχουν συνάψει συμβόλαιο συμβίωσης και δεν συγκατοικούσαν μετά την αναγνώριση του τέκνου από τον πατέρα. Οι πολέμιοι του νομοσχεδίου τόνισαν ότι αυτό ουσιαστικά απονέμει την «ισότιμη» επιμέλεια σε έναν γονέα — συνήθως τον πατέρα — που ποτέ δεν παρείχε φροντίδα στο παιδί, χωρίς καμία υποχρέωση να αποδείξει την καταλληλότητα ή το συμφέρον του.
• Το νομοσχέδιο προβλέπει ότι εάν το παιδί μετά τον χωρισμό ζει με τον έναν γονέα, τότε ο άλλος γονέας έχει εξ ορισμού δικαίωμα επίσκεψης/επικοινωνίας που ανέρχεται στο ⅓ του «συνολικού χρόνου του παιδιού». Οι πολέμιοι του νομοσχεδίου επεσήμαναν ότι ο όρος «συνολικός χρόνος» είναι ασαφής, καθώς μπορεί να ερμηνευθεί ότι σημαίνει 8 ώρες την ημέρα, 10 ημέρες το μήνα, 4 μήνες το χρόνο ή ακόμη και να υπολογίζεται με βάση τα Σαββατοκύριακα, τις αργίες και τον ελεύθερο χρόνο, με αποτέλεσμα ο λεγόμενος «⅔ γονέας» να αναλάβει την πλήρη ευθύνη για τη φροντίδα και ο «⅓ γονέας» να γίνει «γονέας διακοπών» χωρίς ευθύνες. Οι πολέμιοι τόνισαν επίσης ότι το νομοσχέδιο επιτρέπει στον ⅓ γονέα να ζητήσει στην πραγματικότητα λιγότερο χρόνο, οδηγώντας επομένως σε μια κατάσταση όπου η επίσκεψη/επικοινωνία καθορίζεται από τις ανάγκες των γονέων αντί των παιδιών, παραβιάζοντας το διεθνές δίκαιο.
• Το νομοσχέδιο υποχρεώνει τον γονέα που ζει με το παιδί — τον ⅔ γονέα — να ενημερώνει τον άλλο γονέα — τον ⅓ γονέα — για κάθε απόφαση που σχετίζεται με τη φροντίδα του παιδιού, προτού λάβει μέτρα. Οι πολέμιοι του νομοσχεδίου τόνισαν ότι αυτό συνιστά παραβίαση της ιδιωτικής ζωής του γονέα και μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέσο παρενόχλησης ή εκδίκησης σε περιπτώσεις ιδιαίτερα τεταμένων ή εχθρικών σχέσεων μεταξύ πρώην συντρόφων.
• Το νομοσχέδιο προβλέπει ότι οι γονείς έχουν υποχρέωση «να διατηρούν και να ενισχύουν τη σχέση του παιδιού με την οικογένεια του άλλου γονέα». Οι αντίπαλοι επεσήμαναν ότι αυτό διευρύνει τις υποχρεώσεις των γονέων έναντι του παιδιού σε απεριόριστο αριθμό άλλων προσώπων, ενώ δεν αφήνει περιθώριο εκτίμησης του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού σε σχέση με την επαφή του με τα μέλη της ευρύτερης οικογένειας του άλλου γονέα.
• Το νομοσχέδιο καθιστά υποχρεωτική τη διαμεσολάβηση, γεγονός που συνιστά παραβίαση, λένε οι αντίπαλοι, της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης στην οποία η Ελλάδα είναι συμβαλλόμενο μέρος.
• Ο νόμος βασίζεται στη θεωρία του «συνδρόμου γονεϊκής αποξένωσης» για τον προσδιορισμό του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού, την περιγραφή της φροντίδας του παιδιού και τη ρύθμιση της επικοινωνίας και της επίσκεψης. Οι πολέμιοι του νομοσχεδίου επεσήμαναν ότι η θεωρία αμφισβητείται.

Η υποστήριξη

Πριν ακόμη αποκαλυφθεί το σχέδιο του νέου νόμου, ήταν προφανές ότι η θεωρία του «συνδρόμου γονεϊκής αποξένωσης» χρησιμοποιήθηκε από το λόμπι των ανδρικών δικαιωμάτων ως επιστημονικό επιχείρημα για την υποστήριξη της μεταρρύθμισης. Σύμφωνα με τη θεωρία, το «σύνδρομο» εμφανίζεται όταν ένα παιδί αποξενώνεται από τον γονέα ως αποτέλεσμα της ψυχολογικής χειραγώγησης άλλου γονέα, ιδιαίτερα στο πλαίσιο του συγκρουσιακού χωρισμού της οικογένειας. Είναι ενδιαφέρον ότι κατά τις συζητήσεις στην Επιτροπή της Βουλής, το «σύνδρομο» όχι μόνο υπερασπίστηκε, αλλά παρουσίασε ως την επικρατούσα ακαδημαϊκή συναίνεση,η καθηγήτρια ψυχολογίας στο ΕΚΠΑ και εκπρόσωπος της Ελληνικής Ψυχολογικής Εταιρείας, Μαριέτα Παπαδάτου-Παστού.

Όταν της ζητήθηκε να αναφέρει τις πηγές της, η Κ. Παπαδάτου-Παστού επεσήμανε αυτό που αποκαλεί «η έκθεση Warshak», δηλαδή μία δημοσίευση του 2014 του ψυχολόγου Richard Warshak, με τίτλο Κοινωνικές επιστήμες και σχέδια γονικής μέριμνας για μικρά παιδιά: Έκθεση συναίνεσης. Το συμπέρασμα της εργασίας ήταν ότι ο ίσος χρόνος μεταξύ των γονέων ήταν ωφέλιμος για το παιδί. Το «συναινετικό» μέρος του τίτλου βασίστηκε στο γεγονός ότι η εργασία συνοδευόταν από μια λίστα 110 επιστημόνων που ενέκριναν τα ευρήματά της. Όπως παραδέχεται η ίδια η δημοσίευση, αυτό είναι «ένα σπάνιο φαινόμενο στις κοινωνικές επιστήμες». Τόσο για τον συγγραφέα της εργασίας όσο και για την Κ. Παπαδάτου-Παστού στη Βουλή των Ελλήνων επτά χρόνια αργότερα, αυτό ήταν ένα πλεονέκτημα της που της επέτρεψε να υποστηρίξει τον ισχυρισμό της περί «συναίνεσης». Στην πραγματικότητα, δεν έκανε την άποψη του Warshak λιγότερο αμφιλεγόμενη.Ο Richard Warshak είναι ο συνεχιστής της θεωρίας του παιδοψυχολόγου Richard Gardner, ο οποίος πρότεινε το «σύνδρομο» το 1985. Θεωρείται ο επιστημονικός διάδοχός του, τόσο πολύ που μετά τον θάνατο του Gardner, ο Warshak κληρονόμησε τα αδημοσίευτα εκπαιδευτικά βίντεο και ηχητικές κασέτες από την οικογένειά του. Ο Warshak είναι ο συγγραφέας ενός μπεστ-σέλερ με τίτλο Divorce Poison (Δηλητήριο διαζυγίου) και, το πιο σημαντικό, έχει εμπνεύσει μια επιχείρηση ως εφαρμοσμένη εκδοχή των ιδεών του, η οποία ονομάζεται Family Bridges, με τον ίδιο να κατέχει ρόλο επιστημονικού συμβούλου.

Οι Family Bridges αποκαλούνται συχνά από τους αντιπάλους τους «στρατόπεδα επανένωσης». Είναι εργαστήρια που δηλώνουν ότι έχουν στόχο έχουν να θεραπεύσουν τη «γονεϊκή αποξένωση» και να επιδιορθώσουν τη σχέση και με τους δύο γονείς. Στην πραγματικότητα, σύμφωνα με μια σειρά από ρεπορτάζ σε ΜΜΕ όπως το Atlantic, το NBC και το Reveal, πολλαπλές μαρτυρίες παιδιών που πέρασαν από αυτές τις κατασκηνώσεις λένε μια διαφορετική ιστορία, κατηγορώντας το πρόγραμμα ότι τα χειραγωγούσε, τραυματίζοντας τη σχέση τους με τον γονέα που είχε την επιμέλεια. Ένας ειδικός, όπως αναφέρθηκε στο Atlantic, αποκάλεσε τα Family Bridges «στρατόπεδα βασανιστηρίων για παιδιά». Και επειδή αυτά τα εργαστήρια είναι αρκετά ακριβά και επιβάλλονται από δικαστικές εντολές, ένας δικηγόρος που συμμετείχε σε μια νομική μάχη κατά των Family Bridges είπε στη Washington Post το 2017 ότι «τα προγράμματα είναι κατά βάση πλαστά. Ήταν ξεκάθαρο για μένα αυτό που έκαναν ήταν να καρπωθούν τεράστιες αμοιβές πουλώντας μια αλλαγή επιμέλειας».

Σύμφωνα με τον ψυχίατρο Γιώργο Νικολαΐδη, ο ισχυρισμός ότι η ύπαρξη του εν λόγω συνδρόμου είναι ευρέως αποδεκτή είναι ψευδής. «Αυτό το λεγόμενο σύνδρομο», μας είπε, «είναι ένα εργαλείο επικοινωνίας που προωθείται συστηματικά από διάφορες οργανώσεις διαζευγμένων ανδρών. Δεν έχει ποτέ αναγνωριστεί ως πραγματική κλινική οντότητα από αναγνωρισμένους διεθνείς ή εθνικούς επιστημονικούς θεσμούς. Πρόσφατα, προκειμένου να διευκρινιστεί το ζήτημα και να αποφευχθούν παρερμηνείες, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αποφάσισε να παραλείψει οποιαδήποτε αναφορά στέρησης επαφής με γονέα στην πιο πρόσφατη αναθεώρηση της Διεθνούς Ταξινόμησης Διαταραχών».

Μια άλλη πηγή υποστήριξης για τη μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου προς την κατεύθυνση που ασπάζεται το Υπουργείο Δικαιοσύνης ήταν ο Συνήγορος του Πολίτη, με επικεφαλής τον δικηγόρο και καθηγητή Νομικής Ανδρέα Ποττάκη. Ήδη από τον Αύγουστο του 2020, ο Ποττάκης απηύθυνε επιστολή στον υπουργό, όπου υποστήριξε τα οφέλη της «συνεπιμέλειας» και της «κοινής ανατροφής», επικαλούμενος ψηφίσματα του Συμβουλίου της Ευρώπης του 2013 και του 2015 που προέτρεπαν τα κράτη μέλη να νομοθετήσουν παρέχοντας επιλογή κοινής επιμέλειας σε περίπτωση χωρισμού» και να εισαγάγουν «την αρχή της εναλλασσόμενης κατοικίας».

Τον Μάιο του 2021, όταν το νομοσχέδιο συζητούνταν στην Επιτροπή της Βουλής, ο Συνήγορος του Πολίτη απηύθυνε άλλη επιστολή, αυτή τη φορά στον πρόεδρο της επιτροπής, Μάξιμο Χαρακόπουλο, όπου επανέλαβε ότι εγκρίνει τις προσπάθειες του υπουργείου για μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου, αλλά το επέκρινε γιατί δεν προχώρησε αρκετά στη νομοθετική ρύθμιση της «εναλλασσόμενης κατοικίας».

Η Γιώτα Μασουρίδου, δικηγόρος που υπηρετεί και ως γενική γραμματέας της οργάνωσης Ευρωπαίοι Δημοκρατικοί Δικηγόροι και είναι σφοδρή επικρίτρια του νομοσχεδίου, μας είπε ότι «οι συστάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης είναι μη νομικά δεσμευτικές συμφωνίες πολιτικής που συνιστούν ήπιο δίκαιο. Χρησιμοποιούνται συχνά για πολιτική πίεση στις κυβερνήσεις να ενεργήσουν ή να ρυθμίσουν ένα θέμα σύμφωνα με μια συγκεκριμένη καθοδήγηση».

«Τα λόμπι που υποστηρίζουν αλλαγές στο οικογενειακό δίκαιο, καθώς και θεσμοί όπως ο Συνήγορος του Πολίτη», είπε η Μασουρίδου, «υπενθυμίζουν συγκεκριμένα αποσπάσματα από επιλεγμένες συστάσεις του ΣτΕ, προκαλώντας, εσκεμμένα, σύγχυση ως προς το εύρος και το πλαίσιο των υποχρεώσεων της Ελλάδας που απορρέουν από το διεθνές δίκαιο. Θα πρέπει να διευκρινιστεί σε όλα τα επίπεδα ότι η προστασία των θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας είναι απόλυτη και δεν επιτρέπει κανένα μέτρο που προστατεύει ή καλύπτει τους δράστες σε βάρος των δικαιωμάτων των θυμάτων».

Σύμφωνα με τον Νικολαΐδη, ο οποίος είναι επίσης μέλος και πρώην πρόεδρος της Επιτροπής Lanzarote, του οργάνου του Συμβουλίου της Ευρώπης που είναι αρμόδιο για την παρακολούθηση της Σύμβασης για την Προστασία των Παιδιών από τη Σεξουαλική Εκμετάλλευση και τη Σεξουαλική κακοποίηση, υπάρχει τώρα μια τάση σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες να αναθεωρήσουν Μέτρα «συνεπιμέλειας» ή «εναλλασσόμενης κατοικίας», καθώς αποδεικνύονται «μη βιώσιμα».

«Το ίδιο ισχύει», μας είπε ο Νικολαΐδης, «για διεθνείς θεσμούς όπως το Συμβούλιο της Ευρώπης και οι διάφορες επιτροπές του: σε πρόσφατη συζήτηση της επιτροπής για την προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών που στερούνται γονικής μέριμνας λόγω διαζυγίου ή άλλων αιτιών, οποιαδήποτε αναφορά τέτοιων μέτρων παραλείφθηκε προς αποφυγή παρεξηγήσεων και παρερμηνειών».

«Υπάρχει μια σύγχυση», είπε, «μεταξύ των ευρέως αποδεκτών οφελών για ένα παιδί της συνεχούς επαφής και με τους δύο γονείς, και της αμφίβολης προώθησης του ψευδούς “συνδρόμου αποξένωσης” ή της “εναλλασσόμενης κατοικίας” κατά γενικό κανόνα. Είναι ένα πράγμα να παρατηρήσουμε ότι τα παιδιά χωρισμένων ζευγαριών μπορούν να επωφεληθούν από την ποιοτική επαφή και με τους δύο γονείς. Αυτό όμως επιτυγχάνεται κυρίως από πρώην ζευγάρια που βρίσκουν τρόπο να επικοινωνούν προς όφελος των παιδιών τους. Η εφαρμογή ευρημάτων που βασίζονται σε αυτή την παρατήρηση σε περιπτώσεις χωρισμένων γονέων σε συγκρουσιακά διαζύγια και δικαστικές διαμάχες και η χρήση τους για την υποστήριξη νομικών και διοικητικών μέτρων, όπως αυτά που είδαμε στην Ελλάδα, είναι ένα άλμα λογικής και μια μεθοδολογική λαθροχειρία».

«Είναι κρίμα», κατέληξε ο Νικολαΐδης, «που ακόμη και σεβαστοί ακαδημαϊκοί, αλλά και θεσμοί όπως ο Συνήγορος του Πολίτη, είχαν τέτοια αδυναμία κρίσης».

Η διάσπαση 

Τις ημέρες που προηγήθηκαν της συζήτησης στην Ολομέλεια της Βουλής, οι διαφωνίες για το νομοσχέδιο που επικρατούσαν στο κυβερνών κόμμα έγιναν ευρύτερα γνωστές. Δύο βουλεύτριες της Νέας Δημοκρατίας, οι πρώην υπουργοί Μαριέττα Γιαννάκου και Όλγα Κεφαλογιάννη, εξέφρασαν δημόσια τις αντιρρήσεις τους για το νομοσχέδιο, επαναλαμβάνοντας τα βασικά σημεία κριτικής που είχαν προκύψει κατά τη δημόσια διαβούλευση.

Ο υπουργός Δικαιοσύνης απάντησε σε συνέντευξή του ότι οι αντιρρήσεις των δύο βουλευτριών είχαν τις ρίζες τους στις «προσωπικές τους εμπειρίες», κάτι που «δεν ήταν τρόπος να νομοθετεί κανείς». Η Μ. Γιαννάκου απάντησε με το ερώτημα αν ο υπουργός θα έλεγε τα ίδια αν οι ενστάσεις είχαν διατυπωθεί από άνδρες.

Στη συνέχεια οι δύο βουλεύτριες κατέθεσαν πρόταση για δέκα τροπολογίες στο νομοσχέδιο, αντιμετωπίζοντας τα πιο προβληματικά σημεία. Ήταν η πρώτη περίπτωση τέτοιας αποφασιστικής αντίθεσης στην κυβερνητική πολιτική κατά τη διάρκεια της διετίας της Νέας Δημοκρατίας στην εξουσία. Το υπουργείο απέρριψε τις τροπολογίες.

Κατά τη συζήτηση στην Επιτροπή της Βουλής, η Μ. Γιαννάκου άσκησε κριτική στο υπουργείο για το γεγονός ότι δεν είχε πραγματοποιήσει συναντήσεις με καθιερωμένες γυναικείες οργανώσεις αλλά τις απέκλεισε από το διάλογο για τη μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου. «Αντίθετα», είπε, «είδαμε απίθανες οργανώσεις, όπως ΓΟΝ.ΙΣ., Συνεπιμέλεια, Ενεργοί Μπαμπάδες, τεράστιες διαφημίσεις που υποστηρίζουν το νομοσχέδιο, που σημαίνει πολλά χρήματα, και μια πανομοιότυπη επιστολή που μας εστάλη μέσω email με διάφορα ονόματα αλλά όχι πραγματική ταυτότητα. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι αγαπούν τα παιδιά τους τόσο πολύ που δεν μπορούν να γράψουν ένα γράμμα για αυτό το θέμα; Ή είναι μια εταιρεία, που έχει τα χρήματα να τα στείλει όλα αυτά με ψεύτικα ονόματα; Πιστεύω ότι είναι το δεύτερο».

Στη συζήτηση της Ολομέλειας, στις 20-21 Μαΐου, η αντιπολίτευση τάχθηκε σθεναρά κατά του νομοσχεδίου. Υπήρχαν κάποιες διαφοροποιήσεις: Ο Ανδρέας Λοβέρδος, πρώην υπουργός και βουλευτής του ΚΙΝΑΛ (Κίνημα Αλλαγής), εξέφρασε την υποστήριξή του στην κοινή ανατροφή των παιδιών. Και η Ελληνική Λύση, ένα ακροδεξιό κόμμα, αντιτάχθηκε στο νομοσχέδιο για ομοφοβικούς λόγους, καθώς κατά τη γνώμη τους δεν προστατεύει την παραδοσιακή οικογένεια. Αν και μερικοί ακόμη βουλευτές της Νέας Δημοκρατίας εξέφρασαν επιφυλάξεις για αυτό, κυρίως ο πρώην υπουργός Δικαιοσύνης Χαράλαμπος Αθανασίου, οι περισσότεροι το υπερασπίστηκαν σθεναρά — κάποιοι λίγο υπερβολικά σθεναρά, όπως αποδεικνύεται από τη γνώμη του Γιάννη Λοβέρδου ότι «μια γυναίκα μπορεί να μισεί τον πρώην σύζυγό της, που την απάτησε, την χτύπησε και την κακοποίησε, αλλά και πάλι το παιδί έχει το δικαίωμα να μεγαλώσει και με τους δύο γονείς».

Σε μια ασυνήθιστη τροπή των γεγονότων, τουλάχιστον για τα κοινοβουλευτικά πρότυπα, όταν ο υπουργός Δικαιοσύνης βρέθηκε αντιμέτωπος με την κριτική ότι ο αστικός κώδικας δεν περιλαμβάνει διάταξη σύμφωνα με την οποία οι γονείς ασκούν «εξίσου» τη γονική τους λειτουργία κατά τη διάρκεια του γάμου, και επομένως η πρόβλεψη του νομοσχεδίου ότι θα «συνεχίσουν» να το κάνουν μετά το διαζύγιο δεν έβγαζε νόημα, αποφάσισε να τροποποιήσει επί τόπου τον αστικό κώδικα και να προσθέσει το «εξίσου» στο σχετικό άρθρο.

Αποκαλύφθηκε επίσης κατά τη διάρκεια της συζήτησης ότι η Ομάδα Εργασίας των Ηνωμένων Εθνών για τις διακρίσεις κατά των γυναικών και των κοριτσιών και η Ειδική Εισηγήτρια του ΟΗΕ για τη βία κατά των γυναικών, τα αίτια και τις συνέπειές της, είχαν απευθύνει επιστολή στον Πρωθυπουργό στις 17 Μαΐου, η οποία ασκούσε έντονη κριτική στο νομοσχέδιο και είχαν εισηγηθεί «αναθεώρηση και επανεξέταση αυτών των διατάξεων του νομοσχεδίου λαμβάνοντας υπόψη τις διεθνείς υποχρεώσεις της Ελλάδας για τα ανθρώπινα δικαιώματα». Είχαν επίσης ζητήσει η επιστολή «να κοινοποιηθεί στο Κοινοβούλιο το συντομότερο». Η κυβέρνηση δεν είχε αποκαλύψει την επιστολή στη Βουλή και όταν την εμφάνισε η αντιπολίτευση, ο υπουργός Δικαιοσύνης αρνήθηκε ότι γνώριζε κάτι γι’ αυτή.

Το νομοσχέδιο τελικά ψηφίστηκε στις 21 Μαΐου, με τα κόμματα της αντιπολίτευσης είτε να απέχουν είτε να το καταψηφίζουν. Δεν έγιναν διορθώσεις, παρά την εκτεταμένη κριτική. Η νέα νομοθεσία είναι η πρώτη που αλλάζει ριζικά τις διατάξεις σχετικά με την επιμέλεια των παιδιών μετά το διαζύγιο, μετά τον εκσυγχρονισμό του οικογενειακού δικαίου που έγινε το 1983.

Λίγα μόλις λεπτά μετά την ολοκλήρωση της ψηφοφορίας, η Δράση κατά της Γονεϊκής Αποξένωσης, η σελίδα στο facebook που διευθύνει ο Μάριος Ανδρικόπουλος, μοιράστηκε μια περίεργη ανάρτηση: μια φωτογραφία του Γρηγόρη Δημητριάδη, Γενικού Γραμματέα του Πρωθυπουργού. Δεν δόθηκε καμία εξήγηση.

Άλλοι λογαριασμοί μέσων κοινωνικής δικτύωσης που σχετίζονται με το λόμπι γιόρτασαν τη νίκη τους με πιο ευθείς τρόπους:

«Η μάχη κερδήθηκε θριαμβευτικά, κύριοι», έγραφε μια ανάρτηση. «Προχωράμε σύμφωνα με το βασικό σχέδιο, χωρίς ΒΗΜΑ πίσω. Στρέφουμε το βαρύ πυροβολικό μας κατά των δικαστικών, γεμίζουμε, κλειδώνουμε και ΠΕΡΙΜΕΝΟΥΜΕ! Αφήστε τα μέλη αυτής της ομάδας που διαρρέουν πράγματα να πουν στην Ένωση Δικαστών και Εισαγγελέων ότι τους έχουμε στο στόχαστρό μας».

Το κείμενο αυτό έχει στόχο να εξηγήσει με όσο το δυνατόν πιο απλό τρόπο τους λόγους για τους οποίους η «γονεϊκή αποξένωση» είναι μια ανυπόστατη ψευδο-θεωρία και τους κινδύνους που γεννά η χρήση της για τα παιδιά. Όποια και όποιος θέλει να προχωρήσει πιο βαθιά στα ζητήματα που θίγονται, θα βρει στο τέλος του κειμένου χρήσιμους συνδέσμους προς σχετικές μελέτες και βιβλιογραφία.

Στις 13 Απριλίου 2023, η Ειδική Εισηγήτρια του ΟΗΕ για τη Βία κατά των Γυναικών και των Κοριτσιών υπέβαλε στο Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών την έκθεσή της με τίτλο «Επιμέλεια, βία κατά των γυναικών και βία κατά των παιδιών». Η πρώτη από τις καταληκτικές συστάσεις της έκθεσης είναι η εξής: «Τα Κράτη να νομοθετήσουν την απαγόρευση της χρήσης της γονεϊκής αποξένωσης ή συναφών ψευδο-εννοιών σε υποθέσεις οικογενειακού δικαίου και τη χρήση των υποτιθέμενων εμπειρογνωμόνων σε θέματα γονεϊκής αποξένωσης και συναφών ψευδο-εννοιών.»

Η έκθεση είναι μόνο η πιο πρόσφατη από μια σειρά δημοσιεύσεων που προέρχονται από διεθνείς οργανώσεις, οι οποίες καλούν σε εγρήγορση απέναντι στη χρήση της «γονεϊκής αποξένωσης» σε δικαστικές διαμάχες. 

Σύμφωνα με τους ισχυρισμούς των υποστηρικτών της, η «γονεϊκή αποξένωση» προκύπτει, κατά τη διάρκεια συγκρουσιακών διαζυγίων, όταν ο γονέας που είναι μαζί με το παιδί (στην πράξη, σχεδόν πάντα η μητέρα) στρέφει το παιδί «εναντίον» του άλλου γονέα (στην πράξη, σχεδόν πάντα τον πατέρα). 

Στην πραγματικότητα, καμιά και κανείς δεν αμφισβητεί ότι στα συγκρουσιακά διαζύγια εμφανίζεται συχνά το φαινόμενο τα παιδιά να γίνονται αποδέκτες παραπόνων από τον έναν γονέα για τον άλλον — τόσο από μητέρες εναντίον πατεράδων όσο, βέβαια, και αντίστροφα. Να βρίσκονται δηλαδή, όπως συνηθίζουμε να λέμε, «στη μέση». 

Όμως, οι υποστηρικτές της θεωρίας της «γονεϊκής αποξένωσης» δεν σταματούν εκεί. Αυτό που υποστηρίζουν είναι ότι ο «αποξενωτής» γονέας (κατά συντριπτική πλειοψηφία η μητέρα) χειραγωγεί το παιδί ή/και του υποβάλλει «ψευδείς αναμνήσεις», έτσι ώστε αυτό να καταγγείλει τον «αποξενωμένο» γονέα (κατά συντριπτική πλειοψηφία τον πατέρα) για ενδοοικογενειακή βία ή και σεξουαλική κακοποίηση του παιδιού. Οι υποβολιμαίες αυτές καταγγελίες, οι οποίες συχνά, ισχυρίζονται, υποβοηθούνται από ψυχολόγους που προσλαμβάνουν οι «αποξενωτές γονείς», έχουν ως αποτέλεσμα την αποξένωση του έτερου γονέα από τα παιδιά του, γεγονός που συνιστά ανεπανόρθωτη ζημιά ακόμη και αν αυτός τελικά απαλλαγεί από τις κατηγορίες.

Είναι λοιπόν κρίσιμο να κατανοήσουμε ότι η θεωρία της «γονεϊκής αποξένωσης» στοχεύει ευθέως τις περιπτώσεις εκείνες όπου γονείς (κατά συντριπτική πλειοψηφία άνδρες) κατηγορούνται για ενδοοικογενειακή βία ή και παιδική σεξουαλική κακοποίηση — και επιστρατεύεται για την υπεράσπισή τους.

Τα ψεύδη και οι καταγγελίες

Γιατί, όμως, η πλειονότητα των ειδικών ανά τον κόσμο συμφωνεί ότι πρόκειται για μια ψευδοεπιστημονική κατασκευή;

Οι λόγοι, συνοπτικά, είναι οι εξής:

Πρώτον, στη βάση της υπάρχει σύγκρουση συμφερόντων και έλλειμμα αντικειμενικότητας: η θεωρία της «γονεϊκής αποξένωσης» δημιουργήθηκε από τον Richard A. Gardner, ο οποίος ήταν άμισθος, μερικής απασχόλησης καθηγητής κλινικής παιδοψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Columbia. Βιοποριζόταν, όμως, ως δικαστικός εμπειρογνώμονας, συχνά προς υπεράσπιση ανδρών που αντιμετώπιζαν κατηγορίες σεξουαλικής κακοποίησης των παιδιών τους. 

Δεύτερον, η θεωρία δεν έχει ελεγχθεί επιστημονικά: όπως κάθε θεωρία, έτσι και η «γονεϊκή αποξένωση» βασίζεται σε μια σειρά υποθέσεων, οι οποίες στη συνέχεια πρέπει να επαληθευτούν μέσω συγκεκριμένων μελετών. Ο Gardner, ωστόσο, βάσισε τη θεωρία του στις προσωπικές του παρατηρήσεις από την εμπειρία του ως δικαστικού πραγματογνώμονα που αμειβόταν για να υπερασπίζεται κατηγορούμενους άνδρες, και ουδέποτε διεξήγαγε ουδεμία επιστημονική μελέτη για να επαληθεύσει τις υποθέσεις του. Δημοσίευσε τα περισσότερα από 250 βιβλία και άρθρα του στις προσωπικής του ιδιοκτησίας εκδόσεις Creative Therapeutics και όχι σε επιστημονικά περιοδικά ή εκδοτικούς οίκους που ακολουθούν διαδικασίες peer review. Την ίδια στιγμή, επιστήμονες που έχουν δημοσιεύσει σε επιστημονικά περιοδικά για τη θεωρία του Gardner, την έχουν στην συντριπτική τους πλειονότητα αποδομήσει και απορρίψει.

Τρίτον, οι υποθέσεις στη βάση της θεωρίας του Gardner έχει αποδειχθεί ότι δεν ευσταθούν βάσει μελετών που έχουν διεξαγάγει άλλοι επιστήμονες. Συγκεκριμένα:

Δεν αληθεύει ότι υπάρχει κάποιο αξιοσημείωτο πλήθος καταγγελιών για σεξουαλική κακοποίηση στο πλαίσιο διαζυγίων. Έτσι κι αλλιώς, τα περισσότερα διαζύγια είναι συναινετικά. (Στην Ελλάδα λιγότερο από 30% των διαζυγίων είναι κατ’ αντιδικία — κατά κάποιες πηγές ίσως και μόλις 14%.) Από τα συγκρουσιακά διαζύγια, τα περισσότερα αφορούν άλλους λόγους αντιδικίας και όχι καταγγελίες κακοποίησης. Εντέλει, οι καταγγελίες κακοποίησης αφορούν ένα μικρό ποσοστό συγκρουσιακών διαζυγίων. Αν αναλογιστεί κανείς την έκταση της παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης γενικά στην κοινωνία, η οποία σύμφωνα με το Συμβούλιο της Ευρώπης μπορεί να αφορά ένα στα πέντε παιδιά, τότε είναι λογικότερο να συμπεράνει ότι οι καταγγελίες στο πλαίσιο διαζυγίων είναι λιγότερες από ό,τι θα έπρεπε. 

Δεν αληθεύει ότι καταγγελίες από παιδιά που γίνονται στο πλαίσιο συγκρουσιακών διαζυγίων είναι κατά πλειοψηφία ψευδείς. Tα διαθέσιμα στοιχεία δεν δείχνουν σημαντική απόκλιση ανάμεσα στις καταγγελίες που γίνονται στο πλαίσιο διαζυγίων και στις υπόλοιπες καταγγελίες. Σε όσες μελέτες εμφανίζεται απόκλιση αυτή απέχει πάρα πολύ από τον ισχυρισμό ότι είναι η πλειοψηφία και, γενικά, το ποσοστό καταγγελιών που κρίνεται ανυπόστατο είναι πολύ μικρό, όπως άλλωστε και στο σύνολο των καταγγελιών (εκτός διαζυγίων). 

Ωστόσο, για το θέμα των καλούμενων «ψευδών» καταγγελιών, οι έγκυροι ειδικοί συστήνουν προσοχή στη διαφορά ανάμεσα στις μη αποδεδειγμένες καταγγελίες, αυτές δηλαδή για τις οποίες τελικά δεν προέκυψαν αρκετά στοιχεία για την καταδίκη του καταγγελλόμενου, και τις ψευδείς, αυτές δηλαδή όπου προκύπτουν ενδείξεις ότι το παιδί ή κάποιος εκ μέρους του παιδιού είπε ψέματα. Η διάκριση αυτή σε πολλές πηγές δεν υπάρχει, διότι οι αρμόδιες υπηρεσίες (αστυνομία, κοινωνικοί λειτουργοί, δικαστικές αρχές) δεν την καταγράφουν. 

Επίσης, οι ειδικοί επισημαίνουν ότι και οι περιπτώσεις όπου λόγω πλημμελούς εξέτασης του παιδιού από τις αρχές ή μη εφαρμογής των ορθών πρωτοκόλλων δικανικής εξέτασης, η καταγγελία δεν προχωράει δικαστικά, καταγράφονται και αυτές ως ψευδείς, ενώ άλλες μελέτες σημειώνουν ότι οι αρχές συχνά εμφανίζουν την προκατάληψη ότι τα παιδιά είναι περισσότερο πιθανό να πουν ψέματα. 

Η σύγχυση γύρω από το τι συνιστά στην πραγματικότητα ψευδή καταγγελία επιτρέπει στους υποστηρικτές της «γονεϊκής αποξένωσης» να διογκώνουν αυθαίρετα τους αριθμούς. 

Σε κάθε περίπτωση, ανάλογα με τη μελέτη, τη στόχευση, τις πηγές των στοιχείων και τη μεθοδολογία, με πολύ μεγάλη επιφύλαξη μπορούμε να μιλήσουμε για ένα ποσοστό ανυπόστατων καταγγελιών ανάμεσα στο 1% και στο 10%, με συνηθέστερη μια διακύμανση ανάμεσα στο 2% και στο 5%. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, ωστόσο, ακόμη και αυτά τα χαμηλά νούμερα είναι μάλλον υψηλότερα από τα πραγματικά. Μία πρόσφατη μελέτη από τις ΗΠΑ, η οποία εξετάζει πληθώρα άλλων μελετών και τη μεθοδολογία τους, συμπεραίνει ότι το ποσοστό ανυπόστατων καταγγελιών είναι μικρό αλλά δεν μπορεί να προσδιοριστεί με τα διαθέσιμα στοιχεία.

Τέλος, πρέπει να λάβει κανείς υπόψη ότι η ανάκληση της καταγγελίας ενός παιδιού μπορεί να οφείλεται σε πίεση από το οικογενειακό περιβάλλον (λόγω ντροπής ή φόβου στιγματισμού), από τις διερευνώσες αρχές (λόγω ελλειμματικής εκπαίδευσης, μη εφαρμογής ορθών διαδικασιών δικανικής εξέτασης ή κοινωνικών προκαταλήψεων) ή και από τον ίδιο τον καταγγελλόμενο ως κακοποιητή, ειδικά όταν δικαστήρια του δίνουν δικαίωμα επικοινωνίας με το παιδί του κατά τη διάρκεια της διερεύνησης.    

Έχει τεκμηριωθεί ότι τα παιδιά-θύματα σεξουαλικής κακοποίησης τείνουν να απωθούν την τραυματική εμπειρία τους και, όταν μιλούν γι’ αυτήν, να την παρουσιάζουν λιγότερο σοβαρή από όσο είναι — και όχι να υπερβάλλουν και να τη διογκώνουν. Την ίδια στιγμή, οι σχετικές μελέτες δεν έχουν βρει στοιχεία ότι είναι δυνατόν να υποβληθεί σε ένα παιδί μια τόσο βαθιά τραυματική εμπειρία, όπως η σεξουαλική κακοποίηση, όταν αυτή δεν του έχει συμβεί, ενώ οι υποτιθέμενες δυνατότητες να κατασκευαστούν «ψευδείς αναμνήσεις» έχουν πλήρως αποδομηθεί.

Δεν υπάρχει κανένα στοιχείο που να αποδεικνύει ότι γυναίκες κατασκευάζουν ψευδείς καταγγελίες σεξουαλικής κακοποίησης παιδιών για να εκδικηθούν τους πρώην συζύγους τους και να τους στερήσουν επικοινωνία με τα παιδιά τους. Μολονότι οι γυναίκες προβαίνουν γενικώς σε περισσότερες καταγγελίες για σεξουαλική κακοποίηση παιδιών από ό,τι οι άνδρες, αυτό συμβαίνει διότι στο συντριπτικά μεγαλύτερο ποσοστό κακοποιήσεων τόσο κατά αγοριών όσο και κατά κοριτσιών, οι δράστες είναι άνδρες. 

Ενδιαφέρον είναι πάντως ότι, βάσει μελετών δικαστικών αποφάσεων στον Καναδά, σε εκείνες τις περιπτώσεις όπου προέκυψαν ανυπόστατες καταγγελίες για σεξουαλική κακοποίηση παιδιών, το μεγαλύτερο ποσοστό είχε υποστηριχθεί από άνδρες και όχι από γυναίκες.

Τέταρτον, η θεωρία του Gardner βασίζεται στις περιθωριακές απόψεις του για την παιδοφιλία, τους άνδρες και τις γυναίκες. Σύμφωνα με τα κείμενά του, ο Gardner πίστευε ότι «υπάρχει λίγη παιδοφιλία σε όλους μας», ότι «η ενδοοικογενειακή παιδοφιλία είναι διαδεδομένη και μια αρχαία παράδοση» και ότι «η κοινωνία υπεραντιδρά στην παιδοφιλία και γι’ αυτό υποφέρουν τα παιδιά». Με βάση αυτές του τις πεποιθήσεις, ο Gardner θεωρούσε πως στις περιπτώσεις όπου υπάρχει κρούσμα σεξουαλικής κακοποίησης από τον πατέρα προς το παιδί, αυτό θα έπρεπε να οδηγήσει στα εξής μέτρα: η μητέρα να μην απομακρύνει το παιδί από τον πατέρα αλλά να ενθαρρύνει την επαφή μαζί του, να προσπαθήσει να γίνει η ίδια πιο ελκυστική στον άνδρα της, να εξηγηθεί στο παιδί ότι οι γονείς δεν είναι τέλειοι και ότι οι σχέσεις ενηλίκου-ανηλίκου είναι φυσιολογικές, και να προστατευτεί ο πατέρας από τις «δρακόντειες τιμωρίες» που επιφυλάσσονται γι’ αυτούς που ενδίδουν στις παιδοφιλικές παρορμήσεις τους.     

Είναι προφανές ότι οι απόψεις αυτές είναι απορριπτέες τόσο από την πλειονότητα της επιστημονικής κοινότητας όσο και από την πλειονότητα της κοινωνίας. Παρόλα αυτά, μια ισχνή μειονότητα παρέλαβε τη σκυτάλη από τον Gardner, ο οποίος αυτοκτόνησε το 2003, και συνέχισε το «έργο» του.

Επικερδή στρατόπεδα

Βασικός συνεχιστής της θεωρίας του Gardner είναι ο Richard Warshak, ο οποίος θεωρείται διάδοχός του, έχοντας κληρονομήσει τα αδημοσίευτα εκπαιδευτικά βίντεο και ηχητικές κασέτες από την οικογένειά του. Ο Warshak ήταν καθηγητής κλινικής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τέξας αλλά και δημοφιλής εκλαϊκευτής των θεωριών του Gardner, με το μπεστ-σέλερ του, Divorce Poison (Δηλητήριο διαζυγίου). 

Ο Warshak υλοποίησε μία από τις πλέον αμφιλεγόμενες προτάσεις του Gardner. Ενώ, όπως είδαμε, στην περίπτωση ενός παιδόφιλου πατέρα ο Gardner πρότεινε ότι το παιδί έπρεπε να παραμείνει σε επαφή μαζί του, για την περίπτωση μιας μητέρας που ο ίδιος έκρινε ως «αποξενώτρια» πρότεινε την άμεση απομάκρυνση του παιδιού από κοντά της και την υποχρεωτική επανένωσή του με τον πατέρα. Έφτανε μάλιστα ως το σημείο να προτείνει τον εγκλεισμό του παιδιού σε αναμορφωτήριο, αν δεν δεχόταν να αφήσει τη μητέρα του και να πάει στον πατέρα του.

Ο Warshak συνέλαβε την εφαρμοσμένη εκδοχή των ιδεών του Gardner ως επιχείρηση, η οποία ονομάζεται Family Bridges, με τον ίδιο να κατέχει ρόλο επιστημονικού συμβούλου.

Τα Family Bridges αποκαλούνται συχνά από τους επικριτές τους «στρατόπεδα επανένωσης». Είναι εργαστήρια που δηλώνουν ότι έχουν στόχο να θεραπεύσουν τη «γονεϊκή αποξένωση» και να επιδιορθώσουν τη σχέση και με τους δύο γονείς. Στην πραγματικότητα, σύμφωνα με μια σειρά από ρεπορτάζ σε ΜΜΕ όπως το Atlantic, το NBC και το Reveal, πολλαπλές μαρτυρίες παιδιών που πέρασαν από αυτές τις δομές λένε μια διαφορετική ιστορία, κατηγορώντας το πρόγραμμα ότι τα χειραγωγούσε, τραυματίζοντας τη σχέση τους με τον γονέα που είχε την επιμέλεια. Ένας ειδικός, όπως αναφέρθηκε στο Atlantic, αποκάλεσε τα Family Bridges «στρατόπεδα βασανιστηρίων για παιδιά». Και επειδή αυτά τα εργαστήρια είναι αρκετά ακριβά και επιβάλλονται από δικαστικές εντολές, ένας δικηγόρος που συμμετείχε σε μια νομική μάχη κατά των Family Bridges είπε στη Washington Post το 2017 ότι «τα προγράμματα είναι κατά βάση πλαστά. Ήταν ξεκάθαρο για μένα αυτό που έκαναν ήταν να καρπωθούν τεράστιες αμοιβές πουλώντας μια αλλαγή επιμέλειας».

Πέραν του Warshak, οι υποστηρικτές της θεωρίας της «γονεϊκής αποξένωσης» παγκοσμίως είναι πολύ λίγοι. Αν δει κανείς τις δημοσιεύσεις τους μάλιστα, ανακαλύπτει μια ολοφάνερη κυκλικότητα, με τον έναν να παραπέμπει στον άλλον ξανά και ξανά, μπρος-πίσω, και με όλες τις παραπομπές να καταλήγουν στον Warshak και εντέλει στον Gardner.

Το ίδιο ακριβώς φαινόμενο παρατηρείται και στην Ελλάδα. Ελάχιστοι ψυχίατροι και ψυχολόγοι, κάποιοι μάλιστα με ολωσδιόλου διαφορετικό ερευνητικό αντικείμενο, παραπέμπουν ξανά και ξανά ο ένας στον άλλον, και όλοι μαζί στους ξένους συναδέλφους τους, καταλήγοντας αναπόδραστα στον Warshak και στον Gardner. 

Κεντρικό ζήτημα στη δραστηριότητά τους αποτελεί ασφαλώς το ότι διάφοροι ανάμεσά τους είναι και οι ίδιοι, όπως και ο εμπνευστής της θεωρίας τους, δικαστικοί πραγματογνώμονες, οι οποίοι προσφέρουν τις υπηρεσίες τους ως «τεχνικοί σύμβουλοι» σε άνδρες που καταγγέλλονται από τα παιδιά τους ότι τα έχουν κακοποιήσει σεξουαλικά. 

Η αποτυχία του συστήματος

Παρά την έλλειψη επιστημονικής βάσης, ωστόσο, παρατηρείται δυστυχώς το φαινόμενο οι εισαγγελικές αρχές και τα δικαστήρια να λαμβάνουν υπόψη τους την ψευδοθεωρία της «γονεϊκής αποξένωσης», η οποία εμφανίζεται συχνά σε πραγματογνωμοσύνες που εισάγει η υπεράσπιση των καταγγελλόμενων.

Πώς μπορεί να συμβαίνει κάτι τέτοιο; Πώς μπορεί οι αρχές που είναι επιφορτισμένες με την προστασία των παιδιών και την απόδοση της δικαιοσύνης να αφήνονται να επηρεαστούν από μια θεωρία δίχως καμία επιστημονική βάση;

Η απάντηση είναι πολυπαραγοντική:

Καταρχάς, ο κατακερματισμός και η δυσλειτουργία του συστήματος παιδικής προστασίας. Στη χώρα μας δεν υπάρχει ένας ενιαίος τρόπος διαχείρισης των καταγγελιών για παιδική σεξουαλική κακοποίηση, ο οποίος να ενσωματώνει έγκυρες και σύγχρονες μεθόδους εξέτασης των παιδιών που καταγγέλλουν. Ανάλογα με το πού και πώς γίνεται μια καταγγελία — αν γίνεται, λόγου χάρη, στην Υποδιεύθυνση Ανηλίκων της ΓΑΔΑ, ή σε εισαγγελία ανηλίκων, όπου υπάρχει, ή σε γενική εισαγγελία κάπου στην περιφέρεια, ή σε ένα τυχαίο αστυνομικό τμήμα, ή σε γιατρό, σε ψυχολόγο ή σε δάσκαλο — η πορεία της μπορεί να είναι πολύ διαφορετική και κάποιες φορές εντελώς τυχαία. Μπορεί, ας πούμε, το παιδί να εξεταστεί από ειδικευμένο ψυχολόγο της αστυνομίας, μπορεί και όχι. Μπορεί να εξεταστεί στο καθ’ ύλην αρμόδιο Σπίτι του Παιδιού, μπορεί και όχι. Μπορεί να του πάρει κατάθεση οποιοσδήποτε μη εκπαιδευμένος αστυνομικός, μπορεί και όχι. Μπορεί να διαταχθεί δημόσια πραγματογνωμοσύνη, μπορεί και όχι. Η δημόσια πραγματογνωμοσύνη μπορεί να διεξαχθεί σε οποιοδήποτε «Κέντρο Ψυχικής Υγείας» από ψυχολόγους ή και άλλες ειδικότητες, όπως παιδαγωγούς, οι οποίοι δεν έχουν ειδική εκπαίδευση. Και όλα αυτά μπορεί να γίνουν με μεγάλες καθυστερήσεις, συχνά ένα ή δύο χρόνια μετά την αρχική καταγγελία.

Αποτέλεσμα αυτής της δυσλειτουργίας είναι ότι σε διάφορα στάδια της δικαστικής διαδικασίας και συχνότατα στο αστικό σκέλος, που περιλαμβάνει λόγου χάρη τον προσδιορισμό της επικοινωνίας με τον καταγγελλόμενο γονέα, οι δικαστικές αρχές βασίζονται σε πραγματογνωμοσύνες ιδιωτών τεχνικών συμβούλων, τους οποίους προσλαμβάνουν οι διάδικοι, όπως έχουν νόμιμο δικαίωμα. Αυτή είναι μια συνηθισμένη οδός μέσω της οποίας συγκεκριμένοι τεχνικοί σύμβουλοι εισάγουν τη θεωρία της «γονεϊκής αποξένωσης» στη δικαστική κρίση.

Ταυτόχρονα, οι δικαστικές αρχές δεν έχουν καμία πλαισίωση για την αξιολόγηση επιστημονικών ή επιστημονικοφανών εισηγήσεων. Αν δει κανείς πραγματογνωμοσύνες που επικαλούνται τη «γονεϊκή αποξένωση» προς υπεράσπιση ενός καταγγελόμενου γονέα, θα διαπιστώσει ότι είναι γεμάτες παραπομπές σε μελέτες και άρθρα, τα οποία ακολουθούν την κυκλικότητα που περιγράψαμε πιο πάνω, καταλήγοντας στον Warshak και στον Gardner. Οι δικαστές, όμως, δεν ξέρουν ποιοι είναι αυτοί που τα έχουν γράψει και ακόμη και αν οι συνήγοροι της καταγγέλλουσας πλευράς αμφισβητήσουν την εγκυρότητα της θεωρίας, στα μάτια του δικαστηρίου πρόκειται απλώς για δύο αντίπαλες επιστημονικές απόψεις. Θα χρειαζόταν ο δικαστής ή η δικαστίνα να έχει ειδική γνώση — που κατά τεκμήριο οι δικαστές δεν έχουν — για να ξέρει ότι δεν πρόκειται για δύο επιστημονικές απόψεις αλλά ότι η μία εκ των δύο είναι σκέτος τσαρλατανισμός. Όπως έχουν τα πράγματα, δεν υπάρχει καμία θεσμικά ενδεδειγμένη και ταυτοχρόνως επιστημονικά έγκυρη πηγή, που θα μπορούσε να προφυλάξει τους δικαστές από την παραπλάνηση. 

Την ίδια στιγμή, μάλιστα, που παραμένουν απληροφόρητοι σχετικά με τη μη εγκυρότητα της θεωρίας, οι δικαστές ανακαλύπτουν στη «γονεϊκή αποξένωση» μια περιγραφή της συμπεριφοράς γυναικών και παιδιών που ταυτίζεται με τα πιο διαδεδομένα κοινωνικά στερεότυπα, αυτά δηλαδή που στατιστικά ένα μεγάλο μέρος των δικαστικών αρχών δεν μπορεί παρά και το ίδιο να πιστεύει. Στερεότυπα όπως ότι οι γυναίκες είναι «υπερβολικές», «υστερικές» ή «εκδικητικές» ή ότι τα παιδιά «λένε ψέματα για να τραβήξουν την προσοχή» ή είναι «εύπειστα και δεκτικά σε υποβολιμαίες πληροφορίες». Αν το εκάστοτε δικαστήριο ανήκει στο κομμάτι εκείνο του πληθυσμού που δεν γνωρίζει ότι τα στερεότυπα αυτά δεν αληθεύουν και ότι υπάρχουν συγκεκριμένες μελέτες που τα διαψεύδουν, τότε η «γονεϊκή αποξένωση» επιβεβαιώνει με τον πιο βολικό τρόπο τις κοινωνικές προκαταλήψεις του δικαστηρίου.

Επικοινωνία με κάθε κόστος;

Καθώς, όμως, η θεωρία της «γονεϊκής αποξένωσης» βρίσκει τον δρόμο της στις αίθουσες των δικαστηρίων μέσω των εκθέσεων πραγματογνωμόνων, υπάρχει και μια άλλη πλευρά του ζητήματος που εκτυλίσσεται ανοιχτά, στη δημοσιότητα: η «γονεϊκή αποξένωση» είναι μία από τις κεντρικές ιδέες από τις οποίες εμφορούνται τα «κινήματα ανδρικών δικαιωμάτων» που βρίσκονται σε άνοδο σε διάφορες χώρες τα τελευταία χρόνια. Στη χώρα μας, τη θεωρία της «γονεϊκής αποξένωσης» διέδωσαν διάφορες ανδρικές ομάδες που πίεζαν για τη μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου, η οποία κωδικοποιήθηκε στον δημόσιο διάλογο ως «υποχρεωτική συνεπιμέλεια». Έχουμε χαρτογραφήσει τη δράση αυτών των ομάδων με ρεπορτάζ μας και έχουμε δείξει την εγγύτητά τους στην πολιτική εξουσία, όπως φάνηκε με την συμμετοχή εκπροσώπων τους στη νομοπαρασκευαστική επιτροπή για το οικογενειακό δίκαιο, και την επιδραστικότητα της εκστρατείας τους, όπως φάνηκε από τη νόθευση της δημόσιας διαβούλευσης.      

Η τάση στο οικογενειακό δίκαιο που στην Ελλάδα οι ομάδες αυτές πέτυχαν να αποτυπωθεί με τον «Νόμο Τσιάρα» του 2021, είναι να θεωρείται ότι η «επικοινωνία με κάθε κόστος» και με τους δύο γονείς, ή αλλιώς η «συνεπιμέλεια», θα πρέπει να είναι ο βασικός στόχος της δικαστικής επίλυσης των συγκρουσιακών διαζυγίων. Μολονότι, γενικά μιλώντας, ουδείς αμφισβητεί ότι το παιδί έχει δικαίωμα στην ανατροφή του και από τους δύο γονείς, στην πράξη η «επικοινωνία με κάθε κόστος» ενδέχεται να συσκοτίζει ποιο είναι το συμφέρον του παιδιού σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση. Η θεωρία της «γονεϊκής αποξένωσης» δίνει διέξοδο στη νομική πίεση που νιώθουν πλέον τα δικαστήρια να αποφασίσουν υπέρ της «επικοινωνίας με κάθε κόστος», διότι δίνει την ευκαιρία να υποβαθμιστεί η βαρύτητα των καταγγελιών περί κακοποίησης ως επινόημα της μητέρας, η οποία το υπέβαλε στο παιδί.

Στις 14 Νοεμβρίου 2023, η GREVIO, δηλαδή η αρμόδια επιτροπή του Συμβουλίου της Ευρώπης που επιτηρεί τη συμμόρφωση των κρατών-μελών με τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης κατά της ενδοοικογενειακής βίας και της βίας κατά των γυναικών, δημοσίευσε την πρώτη της έκθεση-αξιολόγηση για τα πεπραγμένα της Ελλάδας.

Η επιτροπή επισήμανε ότι στην αιτιολογική έκθεση του νομοσχεδίου που κατέληξε στον «Νόμο Τσιάρα» υπήρχε ο όρος «γονεϊκή αποξένωση». Παρότι ο όρος δεν αναφέρεται με ρητό τρόπο στο τελικό κείμενο του νόμου, η GREVIO εκφράζει «βαθιά ανησυχία» για το ότι οι ελληνικές αρχές νομιμοποιούν την ύποπτη θεωρία της «γονεϊκής αποξένωσης», η οποία «μπορεί να ενισχύσει την επίμονη εικασία εκ μέρους των δικαστών ότι παιδιά που εκφράζουν φόβο για τον πατέρα τους επειδή έχουν γίνει μάρτυρες βίας κατά της μητέρας τους, έχουν χειραγωγηθεί».  

Ο νόμος προβλέπει, επίσης, ότι η «διατάραξη της συναισθηματικής σχέσης του παιδιού με τον άλλο γονέα» αποτελεί δείγμα κακής άσκησης της γονικής μέριμνας από τον γονέα με τον οποίο διαμένει το παιδί, μια πρόβλεψη που σύμφωνα με την επιτροπή μπορεί να δώσει έδαφος σε «προβληματικές δικαστικές πρακτικές βασισμένες στη γονεϊκή αποξένωση», εξαιτίας της γενικόλογης διατύπωσης του νόμου και της απουσίας ρητής αναφοράς στην ενδοοικογενειακή βία. Σ’ αυτό το πλαίσιο, η GREVIO αναφέρει ακόμη ότι έμαθε με «απόγνωση» ότι υπάρχουν δημόσια εκπαιδευτικά προγράμματα για δικαστές που περιλαμβάνουν τη «γονεϊκή αποξένωση».

Η επιτροπή εντόπισε, επιπλέον, σειρά δικαστικών αποφάσεων στις οποίες οι ισχυρισμοί των θυμάτων ότι είχαν υποστεί βία από τους συντρόφους τους απορρίφθηκαν με την «ύποπτη» αιτιολογία του «συνδρόμου γονεϊκής αποξένωσης» και σχετικών εννοιών, και διαπίστωσε ότι οι δικαστές δεν απαγορεύουν με συνέπεια αυτό το υπερασπιστικό επιχείρημα.     

Η GREVIO θεωρεί ότι η υποστήριξη της θεωρίας της «γονεϊκής αποξένωσης» ενέχει τον κίνδυνο μη διάγνωσης ή/και άρνησης της βίας κατά των γυναικών και των παιδιών τους. Ως εκ τούτου, συστήνει ότι είναι εξαιρετικά σημαντικό να γίνει συνείδηση στους αρμόδιους πως για πολλές γυναίκες-θύματα βίας και τα παιδιά τους το να συμμορφωθούν με διαταγές επικοινωνίας με τους πρώην συντρόφους τους αποτελεί σοβαρό κίνδυνο, επειδή «σημαίνει να συναντήσουν τον δράστη πρόσωπο με πρόσωπο, που μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρά περιστατικά βίας, συμπεριλαμβανομένης της δολοφονίας της γυναίκας ή/και των παιδιών».

Η επικοινωνία με κάθε κόστος έχει ήδη κοστίσει ζωές. Ζωές παιδιών. Στις 25 Μαΐου 2012, αυστριακός πατέρας ο οποίος έχει καταγγελθεί από την σύζυγό του για ενδοοικογενειακή βία και βρίσκονται σε διάσταση, επισκέπτεται το σχολείο των παιδιών, προφασιζόμενος στη δασκάλα ότι θέλει να δώσει κάποια χρήματα στον 8χρονο γιο του. Η δασκάλα πείθεται και τον φέρνει σε επαφή με το παιδί. Όταν συνειδητοποιεί ότι το παιδί δεν επέστρεψε στην τάξη, το αναζητά. Το εντοπίζει στο υπόγειο του σχολείου νεκρό. Ο πατέρας του το είχε πυροβολήσει στο κεφάλι μπροστά στην αδελφή του. 

Τον Απρίλιο του 2017 ο 5χρονος αμερικανός Piqui ή αλλιώς Aramazd Andressian Jr. δηλώνεται ως αγνοούμενος από την μητέρα του, καθώς δεν επιστρέφει από εκδρομή με τον πατέρα του στην Disneyland. Οι γονείς βρίσκονται σε δικαστική διαμάχη για την επιμέλεια του παιδιού και η Ana, η μητέρα του Piqui, παλεύει για την προστασία του από τον πατέρα τον οποίο φοβάται. Η αστυνομία αρχίζει να αναζητά πατέρα και γιο. Εντοπίζει λίγο αργότερα τον πατέρα αναίσθητο σε κάποιο πάρκο και τον μεταφέρει στο νοσοκομείο. Για δέκα εβδομάδες αστυνομία, εθελοντές και μέλη της οικογένειας αναζητούν τον Piqui. Τον Ιούνιο του 2017, δύο ντετέκτιβ ενημερώνουν την Ana ότι ο πρώην σύζυγός της, Ara Andressian, υπέδειξε επιτέλους στις αρχές το σημείο όπου έθαψε το παιδί. Έκτοτε στην Καλιφόρνια αγωνίστηκαν να περάσουν νόμο για την προστασία των παιδιών σε δικαστικές διαμάχες επιμέλειας από τους κακοποιητές γονείς τους, απαιτώντας να προκρίνεται η ασφάλεια των παιδιών. Βρίσκεται σε διαδικασία ψήφισης ο νόμος «Piqui’s law», στη μνήμη του 5χρονου.      

Στις 9 Φεβρουαρίου 2020 η 4χρονη Κίρα βρίσκεται νεκρή μαζί με τον πατέρα της σε έναν λόφο στον Καναδά. Οι γονείς της τα τελευταία τρία χρόνια βρίσκονταν σε δικαστική διαμάχη για την επιμέλειά της. Μόλις 12 ημέρες νωρίτερα, η μητέρα της Κίρα είχε καταθέσει επείγον αίτημα στο δικαστήριο να μειωθεί η επικοινωνία του πατέρα γιατί παρατηρούσε ανησυχητικές αλλαγές στην συμπεριφορά της μικρής. Ο δικαστής παρέπεμψε την συζήτηση του αιτήματος της μητέρας για δύο εβδομάδες αργότερα. Η συζήτηση δεν έγινε ποτέ γιατί ενδιαμέσως η Κίρα δολοφονήθηκε από τον πατέρα της. Αυτή η υπόθεση έγινε η αφορμή για νέα νομοθέτηση από την γερουσία με στόχο την προστασία των θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας. Ονομάστηκε «Keira's Law» στη μνήμη της 4χρονης. 

Στις 8 Ιανουαρίου 2023 ο 8χρονος σουηδός Constantin Rad βρίσκεται νεκρός κατά τη διάρκεια μη εποπτευόμενης επικοινωνίας στο σπίτι του πατέρα του. Οι γονείς του βρίσκονταν σε δικαστική διαμάχη τα τελευταία επτά χρόνια. Η μητέρα του είχε καταγγείλει τον πατέρα του για την ψυχολογική βία που ασκούσε τόσο στην ίδια όσο και στο παιδί και πάλευε να πείσει τις αρχές αν όχι να αποκλείσουν την επικοινωνία του πατέρα, τουλάχιστον να ορίσουν εποπτεία. Ο μικρός είχε εκφράσει ακόμα και στο σχολείο τον φόβο του για τον πατέρα του αλλά δεν τον βοήθησε κανείς. Στη Σουηδία έχει ξεσηκωθεί κύμα αντιδράσεων με το σύνθημα «Κανένα άλλο παιδί δολοφονημένο», ενάντια στις δικαστικές αποφάσεις που προωθούν την επικοινωνία με κάθε κόστος στις αντιδικίες για την επιμέλεια. Ανησυχία εκφράζει και η Συνήγορος του Παιδιού της χώρας ενώ ζητείται η δημιουργία του ασφαλέστερου νόμου για τα παιδιά με την ονομασία «Lex Tintin» και πάλι στη μνήμη του 8χρονου. 

Ίσως, όμως, το πιο ξεκάθαρο στοιχείο που αποδεικνύει ότι η θεωρία της «γονεϊκής αποξένωσης» είναι ανυπόστατη, βρίσκεται στην προφανή λήψη του ζητουμένου στην οποία προβαίνει: υποστηρίζει ότι οι παιδικές καταγγελίες είναι προϊόν της «αποξένωσης» επειδή είναι ψευδείς, ισχυρισμό που επιχειρεί να αποδείξει υποστηρίζοντας ότι οι καταγγελίες είναι ψευδείς επειδή αποτελούν προϊόν «αποξένωσης». Το κυκλικό αυτό επιχείρημα, λογικό σφάλμα σύμφυτο με τον κυκλικό τρόπο με τον οποίο οι θιασώτες της θεωρίας παραπέμπουν ο ένας στον άλλον, επιστρατεύεται από τους καταγγελλόμενους για κακοποίηση και τους υπερασπιστές τους για να αδρανοποιήσει δύο κρίσιμες παραδοχές που όλοι οι έγκυροι ειδικοί δέχονται και που θα έπρεπε να κυριαρχούν στη δικαστική διερεύνηση:

Πρώτον: ανάμεσα στο δικαίωμα του παιδιού να προστατεύεται από την κακοποίηση και στο δικαίωμά του να έχει επικοινωνία και με τους δύο γονείς του (πόσο μάλλον στο δικαίωμα του ενός γονέα να έχει επικοινωνία με το παιδί του), το πρώτο ιεραρχείται ως υπέρτερο. 

Δεύτερον και σημαντικότερο: όταν ένα παιδί καταγγέλλει τη σεξουαλική κακοποίησή του, η πιθανότερη εξήγηση είναι ότι λέει την αλήθεια. 

Η καραντίνα εξαιτίας της πανδημίας του Covid-19 υπήρξε δύσκολη για όλους. Τι μπορεί όμως να σήμανε για τα παιδιά που αντιμετωπίζουν συνθήκες κακοποίησης ή παραμέλησης; Σε μια χώρα όπου το σύστημα παιδικής προστασίας είναι ούτως ή άλλως ελλιπές, υποστελεχωμένο και ανοργάνωτο, πώς μπορεί να επηρέασε ο εγκλεισμός τα παιδιά που δεν είχαν δυνατότητα επαφής με κανέναν άλλο παρά μόνο με αυτούς που τα κακοποιούν; Πώς αντέδρασαν οι υπηρεσίες της πολιτείας σε μια τόσο επιβαρυντική περίοδο για τα παιδιά; Έστω αφότου έληξε η καραντίνα, εφαρμόστηκαν κάποια μέτρα για να αντιμετωπιστούν οι δυσμενείς συνέπειες του εγκλεισμού; Υπάρχει κάποιο σχέδιο σε περίπτωση που μια αύξηση κρουσμάτων οδηγήσει εκ νέου σε καραντίνα το επόμενο διάστημα;

Αναζητήσαμε απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα μέσω πέντε διαδικτυακών συνεντεύξεων με ειδικούς της παιδικής προστασίας, οι οποίες μεταδόθηκαν ζωντανά, από τις 16 ως τις 23 Ιουλίου,στη σελίδα του Τhe Manifold στο Facebook.

Συνέντευξη #1: Θεώνη Κουφονικολάκου

Η Θεώνη Κουφονικολάκου είναι Βοηθός Συνήγορος του Πολίτη για τα δικαιώματα του παιδιού.

Συνέντευξη #2: Αντώνης Ρέλλας

Ο Αντώνης Ρέλλας είναι κινηματογραφικός και θεατρικός σκηνοθέτης, ανάπηρος ακτιβιστής με την Κίνηση Χειραφέτησης Αναπήρων «Μηδενική Ανοχή».

Συνέντευξη #3: Γιώργος Νικολαΐδης

Ο Γιώργος Νικολαΐδης είναι ψυχίατρος, Διευθυντής Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας στο Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού, μέλος και πρώην Πρόεδρος της Επιτροπής Lanzarote.

Συνέντευξη #4: Τριανταφυλλιά Αθανασίου

Η Τριανταφυλλιά Αθανασίου είναι κοινωνική λειτουργός, Πρόεδρος του Συνδέσμου Κοινωνικών Λειτουργών Ελλάδας.

Συνέντευξη #5: Στέφανος Αλεβίζος

Ο Στέφανος Αλεβίζος είναι ψυχολόγος στη ΜΚΟ «Το Χαμόγελο του Παιδιού».

Η σειρά συνεντεύξεων Τα παιδιά στην καραντίνα πραγματοποιήθηκε με τη χρηματοδότηση του European Journalism Covid-19 Support Fund και την υποστήριξη του Reporters United.

Θεώνη Κουφονικολάκου

Actor card content

• Βοηθός Συνήγορος του Πολίτη • Συνήγορος του Πολίτη - Κύκλος Δικαιωμάτων του Παιδιού

• 5
• 4

Δείτε το πρόσωπο/φορέα

Την άνοιξη του 2011, η Διεύθυνση Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού διεξήγαγε την έρευνα BECAN (Βαλκανική Επιδημιολογική Μελέτη για την Παιδική Κακοποίηση και Παραμέληση). Καθώς επεξεργάζονταν τα αποτελέσματά τους, κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, παρατήρησαν κάτι τελείως αναπάντεχο: στα αποτελέσματα της Περιφέρειας Ρεθύμνου, στην Κρήτη, εμφανίστηκε εξαιρετικά υψηλό ποσοστό αυτοαναφερόμενης σεξουαλικής θυματοποίησης αγοριών και σχεδόν πλήρης αντιστροφή της αναλογίας αγοριών προς κορίτσια.

«Δεν μπορούσαμε να το εξηγήσουμε», μας είπε ο Γιώργος Νικολαΐδης, επικεφαλής της Διεύθυνσης. «Υποθέσαμε ότι πρέπει να οφείλεται σε τεχνικό λάθος».

Δεν ήταν λάθος. Την 1η Δεκεμβρίου 2011, η αστυνομία συνέλαβε έναν σχολικό προπονητή καλαθοσφαίρισης, τον Νίκο Σειραγάκη, ο οποίος προπονούσε και την τοπική ομάδα μπάσκετ νέων, ΑΓΟΡ. Κατηγορήθηκε για κακοποίηση δεκάδων παιδιών.

Ήταν η δραστηριότητα αυτού του ανθρώπου που προκάλεσε την «ανωμαλία» στα αποτελέσματα της BECAN.

Μια μεθοδική αστυνομική επιχείρηση

Λίγες μέρες μετά τη σύλληψη του προπονητή, ο αρχηγός της αστυνομίας Ρεθύμνου Μανώλης Παραδουλάκης δήλωσε στον Τύπο ότι επρόκειτο για «μια συστηματική και μεθοδική αστυνομική επιχείρηση», η οποία «έγινε στον συντομότερο δυνατό χρόνο».

Η έμφαση του αρχηγού στον «συντομότερο δυνατό χρόνο» φαινόταν να προεξοφλεί το ερώτημα που προέκυψε αμέσως: γιατί μεσολάβησαν δεκατρείς μήνες μεταξύ της στιγμής που δύο οικογένειες πήγαν στην αστυνομία με ισχυρισμούς ότι ο προπονητής κακοποιούσε τα παιδιά τους, και του χρόνου της σύλληψης;

Ο αρχηγός υποστήριξε ότι υπήρξαν «φήμες» και όχι ισχυρισμοί, παρά το γεγονός ότι οι δύο οικογένειες μεταναστών εργατών κατήγγειλαν επώνυμα τον προπονητή στην αστυνομία. Στη συνέχεια εξήγησε ότι η αστυνομία ερεύνησε τις «φήμες» και «διακριτικά» συγκέντρωσε στοιχεία, προκειμένου να εξακριβώσει εάν η υπόθεση είχε κάποια βάση. Όταν διαπίστωσαν ότι είχε, προχώρησαν στο χτίσιμο της υπόθεσης σε συνεργασία με την τότε εισαγγελέα Ρεθύμνου, Μαρία Δημητριάδου, μια διαδικασία που κράτησε περισσότερο από ένα χρόνο, γιατί ήθελαν να βεβαιωθούν ότι τα στοιχεία ήταν στέρεα. «Η σύλληψη», είπε ο αρχηγός, «έγινε μόλις επιβεβαιώθηκε πλήρως η υπόθεση με αδιάσειστο αποδεικτικό υλικό».

Η πιθανότητα οι αρχές να προσπάθησαν να προλάβουν οποιαδήποτε συζήτηση για την επιλογή του χρόνου από την αστυνομία ενισχύεται από το γεγονός ότι ο Μανώλης Όθωνας, τότε αναπληρωτής υπουργός Προστασίας του Πολίτη και βουλευτής Ρεθύμνου, καθησύχαζε ήδη τους δημοσιογράφους ότι δεν υπήρχαν καθυστερήσεις, δύο μέρες πριν ο αρχηγός της αστυνομίας ενημερώσει επίσημα τον Τύπο για την επιχείρηση. Επαίνεσε την αστυνομία που μετέτρεψε τους «ψίθυρους» σε «υπόθεση» και απέρριψε τους ισχυρισμούς ότι ο προπονητής απολάμβανε κάποιου είδους «προστασία» λόγω της υποτιθέμενης θέσης του στην κοινωνία του Ρεθύμνου.

Αυτό το διέψευσε ο τότε Διευθυντής του ΑΓΟΡ, Βασίλης Θεοδωρουλάκης, ο οποίος δήλωσε σε συνέντευξή του ότι είχε ενημερωθεί ανεπίσημα από αστυνομικό για τις καταγγελίες σε βάρος του προπονητή, περίπου τρεις μήνες αφότου συνέβησαν. Στη συνέχεια ενημέρωσε το Διοικητικό Συμβούλιο της ομάδας, το οποίο λέει ότι δεν έκανε τίποτα, προκειμένου να μην βλάψει τη φήμη της ομάδας. Το συμβούλιο αρνήθηκε την κατηγορία.

Αυτό που δεν αμφισβητείται, ωστόσο, είναι ότι κατά το διάστημα που μεσολάβησε μεταξύ των ισχυρισμών των δύο οικογενειών μεταναστών κατά του προπονητή και της σύλληψής του, κανένας υπάλληλος ή επαγγελματίας παιδικής προστασίας δεν ειδοποιήθηκε για την προστασία των συμφερόντων των παιδιών. Η απόφαση να παραταθεί η κατάσταση των παιδιών για πάνω από ένα χρόνο ελήφθη χωρίς την παρέμβαση κανενός τμήματος του συστήματος παιδικής προστασίας.

Αξιότιμο μέλος της τοπικής κοινωνίας

Όταν επισκεφτήκαμε το Ρέθυμνο, το φθινόπωρο του 2018, συνεχώς αναρωτιόμασταν πώς σε αυτή την πόλη των 40.000 κατοίκων, που φαινόταν ακόμη μικρότερη χωρίς τα πλήθη του καλοκαιριού, ήταν δυνατόν κάποιος να κακοποιεί συστηματικά δεκάδες παιδιά για χρόνια, χωρίς κανείς να παρατηρήσει τίποτα;

Στην παλιά πόλη, απέναντι από τη φημισμένη Κρήνη Ριμόντι, συναντηθήκαμε με τη Χαρά Βηλαρά, μια έμπειρη ντόπια δημοσιογράφο, η οποία είχε παρακολουθήσει στενά την υπόθεση.

«Ήταν μια χρόνια κατάσταση», μας είπε. «Προφανώς, δεν συνεχιζόταν για ένα ή δύο χρόνια, πηγαίνει πολύ πίσω. Μερικά από τα παιδιά είχαν μεγαλώσει όταν δημοσιοποιήθηκε. Υπήρχαν πολλά παιδιά που ήξεραν, που δεν είχαν εμπλακεί, αλλά ήξεραν και δεν μιλούσαν. Άγγιξε πολλές οικογένειες, άμεσα και έμμεσα».

Όλοι όσοι μας μίλησαν συμφώνησαν ότι ο προπονητής Νίκος Σειραγάκης ήταν σημαντικό μέλος της κοινωνίας του Ρεθύμνου. Ήταν ένας από τους διοργανωτές του «Κυνηγιού Θησαυρού», μιας δημοφιλούς ετήσιας εκδήλωσης. Τον εκτιμούσαν στην «παλιά πόλη», δηλαδή στους κύκλους των αριστοκρατικών οικογενειών του Ρεθύμνου, και ήταν καλά δικτυωμένος με την τοπική πολιτική. Οι επαφές του έφταναν στην εθνική ομάδα μπάσκετ, ακόμη και στο αμερικανικό NBA. Όσοι γνωρίζουν λένε ότι τα παιδιά τον θεωρούσαν μέντορα. Ήταν καλός ομιλητής και όταν προπονούσε, κανείς δεν έβγαζε ήχο.

Κάτω από αυστηρή πειθαρχία, ο προπονητής είχε δημιουργήσει ένα είδος «σέκτας». Προσέγγιζε τους μαθητές του με την υπόσχεση της εισαγωγής σε έναν στενό κύκλο, στον οποίο θα μπορούσαν να ανήκουν μόνο λίγοι εκλεκτοί. Χρησιμοποιούσε ψευδοϊστορικές αναφορές στη στρατιωτική εκπαίδευση στην αρχαία Ελλάδα, για να τους πείσει ότι με αυτόν τον τρόπο θα σχημάτιζαν στενότερο δεσμό με τους συμπαίκτες τους και θα γίνονταν καλύτεροι αθλητές. Μέσω μιας σειράς «δοκιμασιών», που στόχευαν στο να αποσπάσουν ένα είδος «συναίνεσης» από τα παιδιά - μια διαδικασία γνωστή ως "grooming" - ο προπονητής αρχικά τα ενθάρρυνε να εμπλακούν σεξουαλικά μεταξύ τους και στη συνέχεια ασελγούσε πάνω τους ο ίδιος. Η επιρροή του πάνω τους ήταν τόσο ισχυρή που ορισμένοι μαθητές έφτασαν να υπερασπιστούν τις πράξεις του.

«Το μεγάλο ερώτημα», μας είπε η Όλγα Θεμελή, αναπληρώτρια καθηγήτρια Ιατροδικαστικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, «είναι πώς επιλέγει ο δράστης τα παιδιά, πώς γίνεται στην πραγματικότητα το grooming. Ποια παιδιά επιλέγει; Λοιπόν, επιλέγει ευάλωτα παιδιά, αυτά χωρίς ισχυρούς οικογενειακούς δεσμούς. Παιδιά με ορισμένα μειονεκτήματα, αλλοδαπά, ανάπηρα ή παιδιά συναισθηματικά παραμελημένα. Βρίσκει ρωγμές. Έρχεται ως μέντορας. Ως προστάτης. Μετά έρχεται το δεύτερο βήμα: εμπιστοσύνη. Προνόμια. Και μετά έρχεται η υποταγή. Αυτό μπορεί να πάρει πολύ χρόνο. Σε εκείνο το σημείο, τα παιδιά συνειδητοποιούν σταδιακά τι συμβαίνει. Άρα, υπάρχει ένα στάδιο μεταβίβασης της ευθύνης: όποιος δεν το θέλει αυτό, μπορεί να σηκωθεί και να φύγει τώρα. Αυτή είναι η μεταβίβαση: εσείς το θέλετε αυτό. Και όταν υπάρχει μια συλλογική κατάσταση, ένα μοίρασμα μέσα σε μια ομάδα, είναι ακόμη πιο δύσκολο να σπάσει αυτή η αλυσίδα. Τα παιδιά καταλαβαίνουν ότι είναι παγιδευμένα. Παραμένουν σε αυτό το στάδιο εγκλωβισμού για πολλά χρόνια. Αυτό μπορεί να συμβεί σε οποιαδήποτε καταχρηστική σχέση. Το ονομάζουμε "μαθημένη αδυναμία". Τα περισσότερα παιδιά δεν θα το πουν ποτέ. Κάποιοι θα πουν όταν δεν αντέχουν άλλο. Ή επειδή μπορεί να δουν τα μικρότερα αδέρφια τους ή άλλα αγαπημένα τους πρόσωπα θύματα. Ή ένα τυχαίο συμβάν μπορεί να το ενεργοποιήσει. Και μετά, μετά από πολύ καιρό, θα μιλήσουν. Κάποιοι θα έχουν ήδη γίνει ενήλικες».

Ο Νίκος Σειραγάκης κατηγορήθηκε αρχικά για 53 περιπτώσεις παιδικής παρενόχλησης. Κατά την επίσκεψή μας στο Ρέθυμνο, μας είπαν άνθρωποι που μας μίλησαν με την προϋπόθεση να διατηρήσουν την ανωνυμία τους, ότι ο αριθμός των θυμάτων που δεν περιλαμβάνονται στις κατηγορίες πιθανότατα ανεβάζει το σύνολο σε πάνω από εκατό παιδιά.

Εγγενής αντίσταση

Στα μέσα Δεκεμβρίου 2011, πραγματοποιήθηκε στο Ηράκλειο ένα συνέδριο για την προστασία των παιδιών, στο πλαίσιο της εκστρατείας «Ένα στα πέντε» του Συμβουλίου της Ευρώπης. (("Ένα στα πέντε» ήταν μια εκστρατεία του Συμβουλίου της Ευρώπης για τον τερματισμό της σεξουαλικής βίας κατά των παιδιών, η οποία ξεκίνησε το 2010 και διακλαδίστηκε σε εθνικές εκστρατείες, τις οποίες χειρίστηκαν τα κράτη-μέλη, τα επόμενα χρόνια. Ο τίτλος του βασίζεται σε δεδομένα, τα οποία υποδηλώνουν ότι περίπου 1 στα 5 παιδιά στην Ευρώπη πέφτει θύματα κάποιας μορφής σεξουαλικής κακοποίησης.)) Όταν ο Γιώργος Νικολαΐδης έφτασε στην Κρήτη, κανένας δεν μιλούσε για τίποτα άλλο.

«Πήγα στο Ρέθυμνο την επόμενη μέρα», μας είπε, «και λόγω του επαγγέλματός μου, παρακολούθησα μια συνάντηση με τον δήμο, την περιφέρεια και τις τοπικές αρχές. Τότε μου ζητήθηκε να κάνω μια πρόταση, την οποία υπέβαλα τόσο στις τοπικές αρχές όσο και στα αρμόδια υπουργεία στα τέλη Δεκεμβρίου 2011. Ήταν μια πρόταση για τις ενέργειες που έπρεπε να γίνουν, δεδομένης της έκτασης της υπόθεσης, την οποία δεν γνωρίζαμε, αλλά φαινόταν ότι ήταν μαζική».

Μετά από σύσκεψη των αρμόδιων υπουργείων και αρχών, αποφασίστηκε η υλοποίηση της πρότασης του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού. Η έλλειψη πόρων, που επιδεινώθηκε από την οικονομική κρίση, αντιμετωπίστηκε με τη διάθεση κονδυλίων ΕΣΠΑ. Ωστόσο, χρειάστηκε περίπου ένας χρόνος για να ξεκινήσει η παρέμβαση.

«Αυτό είναι ενδεικτικό του πόσο δυσκίνητος μπορεί να είναι ο ελληνικός δημόσιος τομέας, ακόμη και όταν πρόκειται για έργα που χρηματοδοτεί και υπάρχει η πολιτική βούληση», είπε ο Νικολαΐδης.

Στην εκδήλωση, η Μονάδα Συνολικής Ψυχοκοινωνικής Παρέμβασης στο Ρέθυμνο δέχθηκε περίπου 450 παιδιά, σύμφωνα με τον Νικολαΐδη, «όχι απαραίτητα όλα θύματα, καλύψαμε και προϋπάρχουσες ανάγκες ψυχικής υγείας». (Ο ιστότοπος της μονάδας είναι ακόμα ενεργός, παρά τη λήξη του προγράμματος.)

«Ταυτόχρονα», μας είπε, «κάναμε μια ευρέως προσβάσιμη εκστρατεία προώθησης της υγείας με θέμα την παιδική κακοποίηση, τη σεξουαλικότητα των παιδιών, το δικαίωμα των παιδιών στο σώμα τους και ούτω καθεξής, σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης σε ολόκληρη την περιφέρεια του Ρεθύμνου, δηλαδή σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, μαθητές, γονείς και εκπαιδευτικούς. Επίσης, εκπαιδεύσαμε προσωπικό σε διάφορες υπηρεσίες, πραγματοποιήσαμε εκπαιδευτικές δράσεις για προπονητές και αθλητές. Επειδή μας επισκέφτηκε αμέσως ο σύνδεσμος προπονητών και μας είπε "δεν τολμάμε να αγγίξουμε τα παιδιά, δεν μπορούμε να τα προπονούμε και να φοβόμαστε να τα αγγίξουμε". Ως εκ τούτου, έπρεπε να μεταδώσουμε όλη τη διεθνή τεχνογνωσία σχετικά με το πώς είναι εφικτό να διαθέτουν διαδικασίες παιδικής προστασίας αλλά και να λειτουργούν ως αθλητικός χώρος».

Παρά την προφανή ανάγκη παρέμβασης στις συνέπειες μιας υπόθεσης που είχε επηρεάσει δεκάδες οικογένειες, ο Νικολαΐδης μας είπε ότι το πρόγραμμα αντιμετώπισε αυτό που αποκαλεί «εγγενή αντίσταση». «Πιστεύω», είπε, «ότι τουλάχιστον ορισμένοι από τους τοπικούς παράγοντες προτίμησαν να ξεχάσουν ότι αυτό το περιστατικό είχε συμβεί ποτέ αντί να εργαστούν για να μπορέσει η τοπική κοινότητα να το ξεπεράσει. Υπήρχε μια αρκετά έντονη τάση να σκουπίζουμε τα πάντα κάτω από το χαλί».

Η Χαρά Βηλαρά μοιράστηκε μαζί μας μια παρόμοια οπτική. «Αφού ήρθαν στο φως τα γεγονότα», είπε, «πολλοί γονείς τιμώρησαν τα παιδιά τους, τα ξυλοκόπησαν, γιατί πίστευαν ότι ήταν λάθος των παιδιών. Και άλλες οικογένειες δεν ασχολήθηκαν ποτέ καθόλου με αυτό. Σαν να μην συνέβη ποτέ. Κάποιοι, φυσικά, προσπάθησαν να βοηθήσουν τα παιδιά τους, αλλά αυτό που πραγματικά μου έκανε εντύπωση ήταν ότι όταν η αστυνομία έφερε τον προπονητή στο δικαστήριο, δεν υπήρχε κανείς έξω. Κανείς δεν πήγε να διαμαρτυρηθεί, ακόμη και να ξεσπάσει. Αν ήταν κάποιος άλλος, θα είχε κόσμο έξω, θα φώναζε, θα είχε γίνει κόλαση. Αυτό είναι ενδεικτικό, γιατί αυτά τα παιδιά ανήκαν στην τοπική κοινωνική ελίτ. Αυτοί οι άνθρωποι θέλουν να συγκαλύψουν αυτό που συνέβη».

Αν και ο Νικολαΐδης και η ομάδα του κατάφεραν να παρατείνουν το πρόγραμμα του Ρεθύμνου για συνολικά 22 μήνες, εξοικονομώντας κονδύλια που υποτίθεται ότι θα διαρκούσαν για 12, το φθινόπωρο του 2014 οι πόροι εξαντλήθηκαν.

«Ενημερωθήκαμε από την πολιτική ηγεσία», μας είπε ο Νικολαΐδης, «ότι η απόφασή τους ήταν να κλείσουν οριστικά τη μονάδα, κάτι που ήταν μια από τις πιο τραυματικές εμπειρίες που είχα σε αυτόν τον τομέα. Υπήρχαν πολλά παιδιά και οικογένειες ήδη σε συστηματική θεραπεία και που ουσιαστικά δεν είχαν άλλες επιλογές, πουθενά αλλού να πάνε. Ήμασταν υποχρεωμένοι να ενημερώσουμε τον κόσμο ότι θα κλείναμε και έκλαιγαν κυριολεκτικά».

Ωστόσο, το Σχέδιο Δράσης του Υπουργείου Δικαιοσύνης για τα δικαιώματα του παιδιού, το οποίο δημοσιεύτηκε διαδικτυακά για δημόσια διαβούλευση κατά την προεκλογική περίοδο, τον Νοέμβριο του 2014, περιελάμβανε παράταση του προγράμματος του Ρεθύμνου, χρηματοδοτούμενο από το ΕΣΠΑ 2014-2020. Όμως, οι εκλογές του Ιανουαρίου του 2015 έφεραν αλλαγή κυβέρνησης και οποιαδήποτε σχέδια για παράταση του προγράμματος εξέπνευσαν σιωπηρά.

Ουρανοκατέβατη παρέμβαση

Στον λόφο που δεσπόζει στο λιμάνι του Ρεθύμνου στέκεται ένα λιτό, τσιμεντένιο κτίριο, το οποίο κατά τον χρόνο της επίσκεψής μας στέγαζε προσωρινά το Κέντρο Ψυχικής Υγείας Ρεθύμνου, το οποίο υπάγεται στο Γενικό Νοσοκομείο Ρεθύμνου. Μας υποδέχθηκε ο διευθυντής του, ψυχίατρος, ψυχοδραματιστής, σκηνοθέτης και ηθοποιός, Αντώνης Λιοδάκης.

Η άποψή του ήταν ότι το πρόγραμμα του Ρεθύμνου ήταν «εμβόλιμο» και «είχε πέσει από τον ουρανό». «Με την έννοια», εξήγησε, «ότι αυτοί οι επαγγελματίες από την Αθήνα έρχονταν εδώ για να δουν παιδιά, γονείς, άλλες περιπτώσεις, το όλο πράγμα λειτουργούσε σαν ιατροπαιδαγωγικό κέντρο».

Η Χαρά Βηλαρά, από την άλλη, επισημαίνει ότι τα παιδιά δέχονταν τεράστια πίεση, «γιατί άλλα παιδιά τα ήξεραν και τα κορόιδευαν». «Έτσι, πήγαν σε ιδιώτες ψυχιάτρους στα Χανιά και στο Ηράκλειο, γιατί φοβήθηκαν το στίγμα».

Η εμπειρία του Γιώργου Νικολαΐδη φάνηκε να απηχεί την παρατήρηση της Βηλαρά: «Μία από τις επικρίσεις που δεχθήκαμε», είπε, «ήταν ότι το προσωπικό που απασχολήθηκε στην παρέμβασή μας δεν προερχόταν από την τοπική κοινωνία, δεν προερχόταν από το Ρέθυμνο. Αλλά πιστεύω ότι ήταν μια πολύ έξυπνη επιλογή, αν κάποιος που συμμετείχε στα γεγονότα τότε θυμάται τη διάθεση της τοπικής κοινωνίας εκείνη την εποχή. Σε κάθε νέο περιστατικό, το προσωπικό μας, οι ψυχολόγοι, οι κοινωνικοί λειτουργοί, οι παιδοψυχολόγοι που συνεργάζονταν μαζί μας, ρωτούνταν από όσους έβλεπαν αν είναι Ρεθυμνιώτες. Τη στιγμή που άκουγαν "όχι, είμαι από αλλού", υπήρχε ένα τεράστιο κύμα ανακούφισης και μετά μοιράζονταν τα βάσανά τους, κάτι που πιθανότατα δεν θα είχαν κάνει αν το προσωπικό ήταν ντόπιο. Έτσι, ας πούμε απλώς ότι υπήρχε κάποια δυσαρέσκεια που δεν υποστηρίξαμε την τοπική απασχόληση. Αλλά επιλέξαμε να κάνουμε την επικοινωνία για τους δικαιούχους ευκολότερη και πιο αποτελεσματική».

Ο Αντώνης Λιοδάκης, ωστόσο, επέμεινε στην άποψη του: «Είχαμε ήδη εντοπίσει τα βασικά ζητήματα από το 2008», μας είπε. «Ζητάμε τη δημιουργία ενός ιατροπαιδαγωγικού κέντρου με κάθε ευκαιρία».

Ο Νικολαΐδης δεν κρύβει την έκπληξή του για τη διακοπή του προγράμματος. «Μέχρι την τελευταία στιγμή», είπε, «άνθρωποι κοντά στην πολιτική ηγεσία της εποχής, οι πολιτικοί παράγοντες στο Ρέθυμνο, μας καθησύχαζαν ότι θα δοθεί παράταση, καθώς προφανώς δεν υπήρχε άλλη λύση. Δεν μπορώ να ξέρω τι θα μπορούσε να είχε συμβεί εν μια νυκτί για να αλλάξει αυτή η απόφαση». Και πρόσθεσε: «Το μόνο που ξέρω είναι ότι οι όποιες προσπάθειες έγιναν αμέσως μετά να κατατεθούν ερωτήσεις στη Βουλή από τον ΣΥΡΙΖΑ, το κόμμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης τότε, τελικά απέτυχαν. Παρεμπιπτόντως, συντονιστής υγείας του ΣΥΡΙΖΑ στην αντιπολίτευση ήταν ο Ανδρέας Ξανθός, ο οποίος στη συνέχεια έγινε υπουργός Υγείας στην επόμενη κυβέρνηση και ο οποίος είναι και τοπικός βουλευτής Ρεθύμνου».

Μετά την άνοδο του ΣΥΡΙΖΑ στην εξουσία τον Ιανουάριο του 2015, η νέα κυβέρνηση χρειάστηκε δύο χρόνια για να καταστρώσει το δικό της «Σχέδιο Δράσης» για την προστασία των παιδιών. Το πρόγραμμα του Ρεθύμνου δεν ήταν μέρος του και δεν αποκαταστάθηκε ποτέ.

Ο Αντώνης Λιοδάκης ξεκίνησε να εργάζεται σε συμβουλευτικές ομάδες στο υπουργείο Υγείας και συνόδευσε τον Ανδρέα Ξανθό σε επίσημες εκδηλώσεις του ΣΥΡΙΖΑ για τη δημόσια υγεία. Το 2017, ο Ξανθός ενέκρινε τα σχέδια για ιατροπαιδαγωγικό κέντρο. Ξεκίνησε να λειτουργεί το 2019 ως Κοινοτικό Κέντρο Ψυχικής Υγείας Παιδιών και Εφήβων. Υπάγεται και αυτό στο Γενικό Νοσοκομείο Ρεθύμνου.

Ο Σειραγάκης καταδικάστηκε για 36 κατηγορίες σε 401 χρόνια κάθειρξη. Η ποινή του επικυρώθηκε από το Εφετείο, το οποίο εξέτασε την έφεσή του το 2016.

Στα τέλη Απριλίου 2020, αφέθηκε ελεύθερος υπό όρους, σύμφωνα με τις διατάξεις της νομοθεσίας, μετά από οκτώ χρόνια και πέντε μήνες κάθειρξης. Οι όροι της αποφυλάκισής του όριζαν ότι δεν μπορεί να ζήσει ή να επισκεφθεί το Ρέθυμνο. Λίγες μέρες αργότερα συνελήφθη ξανά για παράβαση των όρων της αποφυλάκισής του. Επέστρεψε στη φυλακή.

Στα τέλη Απριλίου 2023, ο Σειραγάκης αποφυλακίστηκε ξανά υπό όρους. Μετά την καταγραυγή που σημειώθηκε, η Ένωση Δικαστών και Εισαγγελέων σε ανακοίνωσή της υποστήριξε ότι η αποφυλάκιση ήταν σύμφωνη με τη νομοθεσία. Εντούτοις, η αντιεισαγγελέας του Αρείου Πάγου ζήτησε την αναίρεση του βουλεύματος αποφυλάκισής του. Στις 20 Ιουνίου 2023, ο Σειραγάκης συνελήφθη εκ νέου, μετά από εισαγγελική παραγγελία.

Αντώνης Λιοδάκης

Actor card content

• Ψυχίατρος
• Διευθυντής (πρώην) • Κέντρο Ψυχικής Υγείας Ρεθύμνου

• 1

Δείτε το πρόσωπο/φορέα

Το καλοκαίρι του 2020, μια άνευ προηγουμένου διαφημιστική καμπάνια εμφανίστηκε στους δρόμους της Αθήνας: μέρος της ήταν γκράφιτι ή πανό κρεμασμένα σε οδικές γέφυρες με συνθήματα όπως «κοινή επιμέλεια» και «οι μπαμπάδες δεν είναι επισκέπτες, είναι γονείς»· και μέρος της είχε τα χαρακτηριστικά οργανωμένης ομάδας πίεσης, με αφίσες που ζητούσαν «ίσο χρόνο και με τους δύο γονείς» και «εναλλασσόμενη κατοικία» και κάλυπταν διαφημιστικούς χώρους σε στάσεις λεωφορείων σε όλη την πόλη.

Οι αφίσες στις στάσεις λεωφορείων, χορηγία του Politis Group, μιας μεγάλης διαφημιστικής εταιρείας, έφεραν το λογότυπο μιας οργάνωσης με το όνομα «Ενεργοί μπαμπάδες για τα δικαιώματα του παιδιού». Άλλες οργανώσεις, όπως ο «Σύλλογος Συνεπιμέλεια», και το Σωματείο ΓΟΝ.ΙΣ., άρχισαν να ακούγονται ηχηρά στον Τύπο και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, υποστηρίζοντας την αναθεώρηση της νομοθεσίας για την επιμέλεια παιδιών.

Λίγους μήνες νωρίτερα, ο υπουργός Δικαιοσύνης, Κώστας Τσιάρας, είχε διορίσει νομοπαρασκευαστική επιτροπή επιφορτισμένη με τη σύνταξη νομοσχεδίου που θα μεταρρυθμίσει το ελληνικό οικογενειακό δίκαιο. Ο Κωνσταντίνος Μπογδάνος, βουλευτής της Νέας Δημοκρατίας, του οποίου η υποψηφιότητα και η βουλευτική θητεία ήταν τόσο αμφιλεγόμενες όσο και η προηγούμενη δημοσιογραφική του σταδιοδρομία, καυχιόταν σε ανάρτησή του στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ότι χάρη στις δικές του προσπάθειες, η προστασία των «δικαιωμάτων των μπαμπάδων», που έπρεπε να επιτευχθεί μέσω του νέου νομοσχεδίου, τέθηκε υπόψη του υπουργού. Ο Μπογδάνος ισχυρίστηκε ότι είχε ειδοποιηθεί για το θέμα από τον Νίκο Τσιλιπουνιδάκη, δημοσιογράφο που συνδέεται με τον Σύλλογο Συνεπιμέλεια. Ο Μπογδάνος τον αποκάλεσε «δυναμικό μπαμπά». Η διαφημιστική εκστρατεία αύξησε την πίεση. Όπως ο Σύλλογος Συνεπιμέλεια έσπευσε να τονίσει στους ακολούθους του, δεν υπήρχε καμία εγγύηση ότι η επιτροπή θα κινηθεί προς μια κατεύθυνση ευνοϊκή για τα αιτήματα του συλλόγου.

Τα αιτήματα στόχευαν σε αυτά που ο Σύλλογος Συνεπιμέλεια και οι άλλες οργανώσεις θεωρούν άδικα προνόμια που παραχωρούνται από τα δικαστήρια στις μητέρες μετά από διαζύγιο, όπως η αποκλειστική επιμέλεια των παιδιών. Η λύση που πρότειναν ήταν να νομοθετηθεί ότι τα παιδιά μετά το διαζύγιο θα περνούν υποχρεωτικά ίσο χρόνο και με τους δύο γονείς, μέσα σε ένα καθεστώς «κοινής ανατροφής», που σημαίνει ότι ένα παιδί θα ζούσε τον μισό χρόνο με τον έναν γονέα και τον μισό με τον άλλον.

Μέσω των προσπαθειών τέτοιων ομάδων, ορισμένοι πολιτικοί — συμπαθούντες ή παραπλανημένοι — είχαν εξετάσει μέσα στα χρόνια παρόμοια νομοθετικά μέτρα, συνοπτικά γνωστά ως «συνεπιμέλεια», αλλά δεν ξεπέρασαν ποτέ το στάδιο μιας άτυπης συνάντησης, μιας προτεινόμενης τροπολογίας ή το πολύ ενός σχεδίου νόμου που δεν βγήκε ποτέ από το συρτάρι ενός υπουργικού γραφείου.

Ο κίνδυνος να συμβεί το ίδιο και στην προκειμένη περίπτωση, σύμφωνα με τον Σύλλογο Συνεπιμέλεια, φανερωνόταν από το γεγονός ότι ο Ιωάννης Τέντες, ομότιμος εισαγγελέας του Αρείου Πάγου και πρόεδρος της Εταιρείας Οικογενειακού Δικαίου, ορίστηκε επικεφαλής της νομοπαρασκευαστικής επιτροπής. Μέλη της Εταιρείας Οικογενειακού Δικαίου, μιας επιστημονικής ένωσης νομικών, δικηγόρων και δικαστών, ορισμένοι από τους οποίους είναι επίσης πρώην πολιτικοί, είχαν λάβει στο παρελθόν δημόσια θέση κατά της υποχρεωτικής «συνεπιμέλειας».

Σύμφωνα με επίσημες πηγές, το 70% των διαζυγίων κατά το 2017 στην Ελλάδα ήταν συναινετικά. Βουλευτές τόσο της κυβέρνησης όσο και της αντιπολίτευσης επικαλέστηκαν πρόσθετα στοιχεία κατά την κοινοβουλευτική συζήτηση, που ανεβάζουν τον αριθμό των συναινετικών διαζυγίων στο 86%. Από το υπόλοιπο 14%, μόνο οι μισοί περίπου προχωρούν σε πλήρη αγωγή και τελικά το 3% φτάνει στο δικαστήριο. Είναι λοιπόν προφανές ότι, ακόμη και αν τα παράπονα που έχουν οι υποστηρικτές της «συνεπιμέλειας» κατά των δικαστικών αποφάσεων είναι δικαιολογημένα, αφορούν μόνο ένα πολύ μικρό ποσοστό διαζυγίων που είναι ιδιαίτερα συγκρουσιακά.

Η αρχή

Ενώ επίσημα φαινόταν να υποστηρίζουν την ισοτιμία και των δύο γονέων που συμμετέχουν στην ανατροφή των παιδιών, ορισμένες εμφανίσεις στα μέσα ενημέρωσης και πολλές αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης άρχισαν να αποκαλύπτουν ότι οι ομάδες που πίεζαν για «συνεπιμέλεια» αποτελούσαν ένα αναπτυσσόμενο λόμπι «ανδρικών δικαιωμάτων», το οποίο εκπροσωπούσε διαζευγμένους. πατέρες που πίστευαν ότι τα δικαστήρια τους αδίκησαν αναθέτοντας την επιμέλεια των παιδιών στις πρώην συζύγους τους.

Το Σωματείο ΓΟΝ.ΙΣ., το οποίο πιστοποιήθηκε ως φορέας «πρωτοβάθμιας κοινωνικής φροντίδας» με υπουργική απόφαση το 2015 και ισχυρίζεται ότι στηρίζει «και τους δύο γονείς», ιδρύθηκε από πρώην μέλη παλαιότερης οργάνωσης, της ΣΥΓΑΠΑ, αρκτικόλεξου του εύγλωττου τίτλου «Σύλλογος για την ανδρική και πατρική αξιοπρέπεια».

Ο Νίκος Τσιλιπουνιδάκης, ο δημοσιογράφος που ο Μπογδάνος είπε ότι τον διαφώτισε για τα «δικαιώματα των μπαμπάδων», είπε διασήμως σε τηλεοπτική συνέντευξη: «Υπάρχουν πολλοί μπαμπάδες που πληρώνουν πολύ ακριβά αυτό το ενοίκιο της κυοφορίας των εννέα μηνών».

Όλο και περισσότερο μετά το καλοκαίρι του 2020, εκπρόσωποι του λόμπι εξασφάλιζαν εμφανίσεις τους σε μεγάλα μέσα ενημέρωσης και απολάμβαναν ευνοϊκή κάλυψη των θέσεών τους σε άρθρα όχι μόνο από δημοσιογράφους, αλλά και από ψυχολόγους και νομικούς. Αυτό συνοδεύτηκε από αυξημένη δραστηριότητα των διαφόρων οργανώσεων στα social media.

Παρά τις έντονες ανησυχίες του Συλλόγου Συνεπιμέλεια για τη σύνθεση της νομοπαρασκευαστικής επιτροπής, δύο εξέχουσες προσωπικότητες του λόμπι, ο Μάριος Ανδρικόπουλος και η Πατρίνα Παπαρρηγοπούλου, ορίστηκαν μέλη. Ο Ανδρικόπουλος είναι νομικός διευθυντής μιας μεγάλης ενεργειακής εταιρείας και διαχειρίζεται μια δημοφιλή σελίδα στο Facebook, την Δράση κατά της Γονεϊκής Αποξένωσης. Η Παπαρρηγοπούλου είναι καθηγήτρια Νομικής και αδελφή του Ιωάννη Παπαρρηγόπουλου, κύριου εκπροσώπου του Συλλόγου Συνεπιμέλεια, μέλους του Δ.Σ. του Διεθνούς Συμβουλίου για την Κοινή Ανατροφή, πρώην μέλους του ΣΥΓΑΠΑ  και συνιδρυτή του ΓΟΝ.Ι.Σ.

Η νομοπαρασκευαστική επιτροπή παρουσίασε το προσχέδιο και την έκθεσή της στο Υπουργείο Δικαιοσύνης τον Νοέμβριο του 2020. Εν αγνοία του ευρύτερου κοινού, η πλειοψηφία των μελών της επιτροπής είχε απορρίψει ορισμένες από τις πιο ριζοσπαστικές διατάξεις που υποστήριξε το λόμπι για τα δικαιώματα των ανδρών. (Καθώς ο υπουργός δεν είναι νομικά υποχρεωμένος να δημοσιεύσει το σχέδιο της επιτροπής, αυτό έγινε εμφανές πολύ αργότερα — όταν ο υπουργός αναγκάστηκε να το αποκαλύψει αφού η αντιπολίτευση είχε καταθέσει επίσημο αίτημα.)

Η εξέλιξη αυτή οδήγησε σε διαφωνίες εντός του λόμπι για το εάν το προτεινόμενο νομοσχέδιο, το οποίο διέρρευσε σύντομα στον Τύπο, ήταν άξιο της υποστήριξής τους. Ο Σύλλογος Συνεπιμέλεια, πάντως, δημοσίευσε δικό της σχέδιο νόμου τον Δεκέμβριο του 2020 και το απέστειλε στο υπουργείο, το οποίο το απέρριψε.

Κατά τη διάρκεια μιας διαδικτυακής συζήτησης που οργανώθηκε από τον Σύλλογο Συνεπιμέλεια τον Φεβρουάριο του 2021, ο Μάριος Ανδρικόπουλος ισχυρίστηκε ότι η πλειοψηφία της επιτροπής είχε σκοπό «να αφήσει την πρόταση να σαπίσει» και ότι αυτός και η Πατρίνα Παπαρρηγοπούλου «έδωσαν μεγάλη μάχη».

Ο Ιωάννης Παπαρρηγόπουλος, ο οποίος μοιάζει να θεωρείται η éminence grise του λόμπι και είχε εκφράσει αμφιβολίες για το νομοσχέδιο που διέρρευσε, απάντησε ότι «αν ψηφιστεί το νομοσχέδιο που ετοίμασες [ο Ανδρικόπουλος], πάλι δεν θα δεις τα παιδιά σου».

Ο Νίκος Τσιλιπουνιδάκης προκάλεσε τον Παπαρρηγόπουλο υποστηρίζοντας ότι πρέπει όλοι να στηρίξουν τον υπουργό Δικαιοσύνης. «Την περασμένη Δευτέρα», είπε, «προσωπικά τηλεφώνησα στον κ. Παπαρρηγόπουλο και του είπα ότι ο κ. Τσιάρας ήθελε να τον δει. Όταν του τηλεφώνησα, ήμουν στο γραφείο του κ. Τσιάρα».

Συνέχισε λέγοντας ότι ο Τσιάρας αντιμετώπιζε έντονη αντιπολίτευση μέσα στο ίδιο του το κόμμα, τη Νέα Δημοκρατία, αλλά ήταν ο πρώτος υπουργός Δικαιοσύνης τα τελευταία χρόνια που είχε συμφωνήσει να συναντηθεί με την «ομάδα τους».

Ο Τσιλιπουνιδάκης προσδιόρισε την Εταιρεία Οικογενειακού Δικαίου ως τη μάστιγα του νέου νομοσχεδίου και υποστήριξε ότι «αυτοί» (προφανώς η Εταιρεία) ζήτησαν τη βοήθεια του Γιώργου Γεραπετρίτη, υπουργού Επικρατείας, για να σπείρουν αμφιβολίες για το νομοσχέδιο στο μυαλό του Πρωθυπουργού. Υποστήριξε ότι το γνώριζε γιατί ήταν «πρακτικά παρών» σε τηλεδιάσκεψη μεταξύ Τσιάρα, Γεραπετρίτη και Μητσοτάκη, όπου ο υπουργός Δικαιοσύνης υπερασπίστηκε το νομοσχέδιό του.

Ο Ανδρικόπουλος υποστήριξε ότι το πνεύμα του νέου νόμου ήταν προς τη σωστή κατεύθυνση, ιδίως με την πρόβλεψη ότι οι δύο γονείς ασκούν τη γονική τους λειτουργία μετά τη λύση του γάμου «από κοινού και εξίσου». «Κέρδισες», είπε στον Παπαρρηγόπουλο.

Ο Τσιλιπουνιδάκης υποστήριξε επίσης ότι το νομοσχέδιο ήταν «μια αρχή» και ότι τώρα θα πρέπει να «οργανώσουν την επίθεσή τους» κατά τη διαδικασία δημόσιας διαβούλευσης.

Η επίθεση

Όταν το νομοσχέδιο παρουσιάστηκε για δημόσια διαβούλευση στις 18 Μαρτίου, ορισμένα μέλη της Νομοπαρασκευαστικής Επιτροπής διαμαρτυρήθηκαν ότι εμφάνιζε σημαντικές αποκλίσεις από τις συστάσεις τους. Ορισμένες από τις προβλέψεις που υποστήριξε το λόμπι για τα δικαιώματα των ανδρών είχαν επανέλθει στο προσχέδιο, παρά το γεγονός ότι η επιτροπή δεν τις συμπεριέλαβε. Μολονότι οι εκθέσεις των νομοπαρασκευαστικών επιτροπών δεν είναι δεσμευτικές, η ευρεία απόκλιση από αυτές κατά την εξέταση ενός σχεδίου νόμου από ένα υπουργείο είναι όχι μόνο λιγότερο από διαφανής ως προς το ποιος επηρεάζει το τελικό σχέδιο, αλλά ενέχει επίσης τον κίνδυνο τεχνικών λαθών, όπως ασαφείς ή ανεφάρμοστες διατάξεις, το οποίο ήταν ένα από τα θέματα για τα οποία διαμαρτυρήθηκαν ορισμένα μέλη της επιτροπής.

Σχεδόν 15.000 σχόλια αναρτήθηκαν σε όλα τα άρθρα του νομοσχεδίου στην πλατφόρμα της δημόσιας διαβούλευσης. Ο Σύλλογος Ενεργοί Μπαμπάδες ανακοίνωσε, με υπόμνημά του προς την Επιτροπή της Βουλής, όπου το νομοσχέδιο κατατέθηκε μετά από τη δημόσια διαβούλευση, την 1η Απριλίου, ότι «από τα 15.230 σχόλια που υποβλήθηκαν, τα 12.289 ήταν ΥΠΕΡ της κοινής επιμέλειας». Και κατέληξαν ότι «η διαβούλευση μίλησε δυνατά και έδωσε μια λαϊκή εντολή για μια αυτονόητη αλλαγή».

Το ίδιο επιχείρημα επιστράτευσε και ο Κώστας Τσιάρας τόσο σε συνέντευξη του όσο και κατά τη διάρκεια της συζήτησης στη Βουλή, όπου είπε ότι ένας «αριθμός σχολίων που σπάει ρεκόρ» σηματοδοτεί «ευνοϊκή υποδοχή» του νομοσχεδίου.

Ωστόσο, η Αγγελική Αδαμοπούλου, βουλεύτρια του ΜέΡΑ25, αμφισβήτησε τον ισχυρισμό του υπουργού και είπε ότι σύμφωνα με ανάλυση που έγινε από τους συνεργάτες της, ένα υποστηρικτικό σχόλιο είχε αντιγραφεί και επικολληθεί πάνω από 1200 φορές, ενώ 6 υποστηρικτικές προτάσεις εμφανίστηκαν με την ίδια μορφή έως και 1400 φορές.

«Αυτό σημαίνει συντριπτική υποστήριξη;» είπε η Αδαμοπούλου. «Από τα 15000 σχόλια, τα 9200 τουλάχιστον, δηλαδή το 61%, αντιγράφονται και επικολλούνται ξανά!»

Αποφασίσαμε να ελέγξουμε την ακρίβεια αυτών των ισχυρισμών διενεργώντας ανάλυση των σχολίων στην πλατφόρμα δημόσιας διαβούλευσης. Το αποτέλεσμα δεν υποστηρίζει ούτε τον ισχυρισμό του υπουργού ούτε του Συλλόγου Ενεργοί Μπαμπάδες, όντας πολύ πιο κοντά στους αριθμούς που ανέφερε η Αδαμοπούλου, αλλά εγείρει επίσης σημαντικά ερωτήματα για τη διαβλητότητα της διαδικασίας δημόσιας διαβούλευσης.

Συγκεκριμένα, συγκεντρώσαμε με μηχανικό τρόπο (scraping) τα σχόλια επί των 23 άρθρων του νομοσχεδίου που έχουν δημοσιευθεί στη διαβούλευση — 14.814 σχόλια συνολικά, τα οποία συντάχθηκαν από τις 18 Μαρτίου ως και την 1η Απριλίου. Στη συνέχεια, εκπαιδεύσαμε ένα μοντέλο μηχανικής μάθησης (machine learning) με σκοπό να κατηγοριοποιήσουμε ποια από τα σχόλια είναι υπέρ και ποια κατά του νομοσχεδίου. Διαβάσαμε αρκετές εκατοντάδες σχόλια και, χρησιμοποιώντας λέξεις-κλειδιά, καταφέραμε να κατηγοριοποιήσουμε σε υπέρ και κατά κάποιες χιλιάδες σχολίων, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν προκειμένου να εκπαιδευτεί ο αλγόριθμος.

Σύμφωνα με το μοντέλο μηχανικής μάθησης που χρησιμοποιήσαμε, και έχοντας ένα περιθώριο λάθους +-3%, φαίνεται εν πρώτοις ότι από τα 14.814 σχόλια, το 77% (περίπου 11.500) πράγματι είναι υπέρ του νομοσχεδίου, ενώ το 23% (περίπου 3.400) είναι κατά.

Ωστόσο, από τα 14.814 συνολικά σχόλια, μόνο το 47% (6.920) είναι πρωτογενή, ενώ το 53% (7.894) αποτελεί αντιγραφή άλλων σχολίων.

Η εικόνα λοιπόν αλλάζει αρκετά αν υπολογίσουμε μόνο τα πρωτογενή σχόλια στη διαβούλευση και όχι τις πολλαπλές αντιγραφές. Σε αυτή την περίπτωση, το ποσοστό των σχολίων που υποστηρίζουν το νομοσχέδιο πέφτει στο 60% και αντίστοιχα το ποσοστό όσων το απορρίπτουν ανεβαίνει στο 40% (πάντα με περιθώριο λάθους +-3%).

Πιο αναλυτικά, από τα περίπου 11.500 σχόλια που εκτιμάμε ότι υποστηρίζουν το νομοσχέδιο, το 63% (περισσότερα από 7.200) είναι αντιγραφές άλλων σχολίων και μόλις το 37% πρωτογενή σχόλια (περισσότερα από 4.100).

Τα περίπου 7.200 σχόλια υπέρ του νομοσχεδίου ουσιαστικά αντιστοιχούν σε μόλις 658 πρωτογενή σχόλια, τα οποία αντιγράφονται και επικολλώνται πολλαπλές φορές. Χαρακτηριστικά, ένα μόνο από αυτά τα 658 σχόλια έχει αντιγραφεί και επικολληθεί 343 φορές, ενώ άλλες δύο παραλλαγές του έχουν αντιγραφεί και επικολληθεί 358 φορές (συνολικά 701 αντιγραφές).

Στον αντίποδα, από τα περίπου 3.400 σχόλια που εκτιμάμε ότι είναι κατά του νομοσχεδίου, το 80% (περισσότερα από 2.700) είναι πρωτογενή και το 20% (περίπου 670) αντιγραφές. Τα 670 σχόλια που αποτελούν προϊόν αντιγραφής, προέρχονται από 225 πρωτογενή σχόλια.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και μια πιο κοντινή ματιά σε όσα έχουν γραφτεί στα σχόλια της διαβούλευσης. Για παράδειγμα, ένα από τα σχόλια που έχουν αντιγραφεί τις περισσότερες φορές, είναι ένα εκτενές κείμενο που ζητάει να συμπεριληφθούν εκφράσεις και διατυπώσεις που θα σκλήραιναν ακόμα περισσότερο τον νόμο – όπως η απαίτηση να έχει καταδικαστεί αμετάκλητα (και όχι απλά πρωτόδικα) ο γονέας από τον οποίο μπορεί να αφαιρεθεί η επιμέλεια. Οι 345 πρώτες αντιγραφές αυτού του σχολίου έχουν γίνει όλες την ίδια μέρα (1/4/2021) με διαφορά μισού με ένα λεπτό ανάμεσα σε κάθε δημοσίευση. Στους δε χρήστες που το έχουν δημοσιεύσει, συγκαταλέγονται άτομα που έχουν γράψει το «όνομά» τους λάθος («Λεβαντεία», «Βάσσω»), πολλαπλές δημοσιεύσεις με τα ίδια επώνυμα, ονόματα που δεν επιστρέφουν κανένα αποτέλεσμα στο google, αλλά και κάποιες ενδιαφέρουσες συμπτώσεις, όπως οι δύο χρήστες που τυχαίνει να είναι συνονόματοι του τραγουδιστή Βασίλη Λέκκα και του ηθοποιού Γιώργου Παρτσαλάκη. Το σύνολο των σχολίων, μάλιστα, με τις χιλιάδες αντιγραφές τους έχουν συμπεριληφθεί κανονικά, χωρίς κανένας να θεωρήσει ότι υπάρχει κάποιο πρόβλημα, στην επίσημη Έκθεση Δημόσιας Διαβούλευσης.

Από την ανάλυσή μας προκύπτει συνεπώς ότι όχι μόνο το αποτέλεσμα ανάμεσα στα υποστηρικτικά και τα απορριπτικά σχόλια είναι πολύ πιο ισόρροπα μοιρασμένο από ό,τι αβάσιμα ισχυρίστηκε ο υπουργός, αλλά και ότι:

Πρώτον, πάνω από τα μισά σχόλια στη διαβούλευση είναι πλασματικά.

Δεύτερον, ότι στην πλειονότητά τους τα πλασματικά αυτά σχόλια είναι υποστηρικτικά του νομοσχεδίου.

Τρίτον, ότι η παρέμβαση στη συγκεκριμένη διαβούλευση ήταν εξαιρετικά εκτεταμένη, καθώς ο όγκος των αντιγραφών των υποστηρικτικών σχολίων (πάνω από 7.200 ή 63%) είναι τεράστιος.

Η κριτική

Κατά τη δημόσια διαβούλευση, καθώς και κατά τη συζήτηση στην Κοινοβουλευτική Επιτροπή και στα ΜΜΕ, το σχέδιο νόμου επικρίθηκε έντονα από ένα ευρύ φάσμα ειδικών, οργανώσεων, θεσμών, φεμινιστικών ομάδων και ΜΚΟ, συμπεριλαμβανομένων της «Ομάδας Εργασίας των Ηνωμένων Εθνών για τις διακρίσεις κατά των γυναικών και των κοριτσιών» και της Ειδικής Εισηγήτριας του ΟΗΕ για τη βία κατά των γυναικών, τις αιτίες και τις συνέπειές της· της Διεθνούς Αμνηστίας· της Human Rights Watch· της Ένωσης Ψυχιάτρων Παιδιών και Εφήβων· της Εταιρείας Οικογενειακού Δικαίου· της οργάνωση για την ισότητα των φύλων Διοτίμα; της Επιτροπής Δικηγόρων για Νομικά Θέματα Συνεπιμέλειας· και Δικηγορικών Συλλόγων όλης της χώρας.

Το πρωταρχικό ζήτημα για όσους αντιτίθενται στον νέο νόμο ήταν ότι αποκλίνει από την παιδοκεντρική προσέγγιση της προηγούμενης νομοθεσίας, δίνοντας προτεραιότητα στα δικαιώματα των γονέων. Αυτό ήταν ιδιαίτερα εμφανές στον ορισμό του «βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού» ως ίσης συνεπιμέλειας μεταξύ γονέων, σε αντίθεση με μια διάταξη που πρέπει να ορίζεται κατά περίπτωση, όπως απαιτείται από το διεθνές δίκαιο.

Ένα άλλο σημαντικό σημείο διαφωνίας ήταν ότι το νομοσχέδιο δεν περιόριζε τα δικαιώματα επίσκεψης/επικοινωνίας, ακόμη και αν ένας γονέας κατηγορούνταν για κακοποίηση παιδιών, εκτός εάν υπήρχε αμετάκλητη καταδίκη για την πράξη. Αυτό φαινόταν να αντικατοπτρίζει μια άποψη, την οποία υποστηρίζουν ομάδες για τα δικαιώματα των ανδρών, αλλά συμμερίζονται και ορισμένοι επαγγελματίες παιδικής προστασίας, ότι πολλοί ισχυρισμοί για κακοποίηση παιδιών είναι ψευδείς και χρησιμοποιούνται από μητέρες εναντίον πατέρων για να τους «αποξενώσουν» από τα παιδιά τους. Ο Σύνδεσμος Ενεργοί Μπαμπάδες τόνισε στοιχεία από μια τηλεφωνική γραμμή για την κακοποίηση παιδιών που διευθύνεται από το Χαμόγελο του Παιδιού, που φάνηκε να δείχνει ότι οι περισσότερες καταγγελίες κακοποίησης γίνονται εναντίον μητέρων. Και η Μαρία Καπερώνη, κλινική ψυχολόγος στο Ιπποκράτειο Γενικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης, η οποία υποστήριξε το νέο νομοσχέδιο στα ΜΜΕ και συχνά αναφέρεται από ομάδες για τα δικαιώματα των ανδρών, έχει πει ότι της έχει ζητηθεί να παράσχει σε μητέρες αναφορές που αναφέρουν ότι τα παιδιά τους κακοποιούνται σεξουαλικά από τον πατέρα τους. «Πολύ συχνά», ισχυρίστηκε, «οι κατηγορίες είναι ψευδείς».

Ο Γιώργος Νικολαΐδης, ψυχίατρος, επικεφαλής της Διεύθυνσης Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας στο Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού, και διεθνώς αναγνωρισμένος ειδικός στην ψυχοκοινωνική υποστήριξη των επιζώντων/ζωσών παιδικής κακοποίησης, μας είπε ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει ενιαίο σύστημα καταγραφής περιστατικών παιδικής κακοποίησης και παραμέλησης, και επομένως αποσπασματικά στοιχεία και στατιστικές που δημοσιεύονται από μεμονωμένες υπηρεσίες ή ιδρύματα έχουν μικρή σχέση με τα χαρακτηριστικά του συνόλου των περιστατικών στην κοινωνία, όπως προκύπτουν από μελέτες σε τυχαία τμήματα του γενικού πληθυσμού. Συνέχισε λέγοντας ότι «η χρήση τέτοιων “αποδεικτικών στοιχείων” για να δημιουργήσει μια συγκεκριμένη εντύπωση λίγο πριν θεσπιστεί μια νέα μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου, είναι ξεκάθαρα ένα επικοινωνιακό παιχνίδι και δεν έχει καμία αξία για το σχεδιασμό κοινωνικής πολιτικής για τις οικογένειες».

Οι επικριτές του νέου νομοσχεδίου σημείωσαν περαιτέρω ότι στην Ελλάδα, όπου οι καθυστερήσεις των δικαστηρίων είναι ένα επίμονο πρόβλημα, μια διάταξη που απαιτεί αμετάκλητη καταδίκη θα σήμαινε ότι ένας πιθανός θύτης θα μπορούσε να παραμείνει σε επαφή χωρίς επίβλεψη με το θύμα του για περίοδο έως και δέκα ετών.

Αυτό ήταν το μόνο μέρος του νομοσχεδίου που τροποποιήθηκε εν μέρει υπό το βάρος της κριτικής των ειδικών. Μετά τις αλλαγές, οι διατάξεις για τις επισκέψεις/επικοινωνία δεν έκαναν καμία αναφορά στο θέμα της παιδικής κακοποίησης, ενώ η διάταξη για την απώλεια της «γονικής μέριμνας» απαιτούσε «οριστική καταδίκη».

Η περαιτέρω κριτική του νέου νομοσχεδίου επικεντρώθηκε τόσο σε ουσιαστικά όσο και σε τεχνικά ζητήματα, τα σημαντικότερα από τα οποία ήταν:

• Το νομοσχέδιο προβλέπει ότι μετά τον χωρισμό οι γονείς συνεχίζουν να ασκούν τη γονική τους λειτουργία «από κοινού» και «εξίσου». Η έννοια του «εξίσου» (αν, για παράδειγμα, αναφέρεται σε «ίσο χρόνο») είναι ασαφής, κάτι που σύμφωνα με τους πολέμιους του νομοσχεδίου θα οδηγήσει σε σύγχυση στα δικαστήρια. Η ίδια διάταξη επεκτείνεται και στα παιδιά των οποίων οι γονείς δεν έχουν παντρευτεί ή έχουν συνάψει συμβόλαιο συμβίωσης και δεν συγκατοικούσαν μετά την αναγνώριση του τέκνου από τον πατέρα. Οι πολέμιοι του νομοσχεδίου τόνισαν ότι αυτό ουσιαστικά απονέμει την «ισότιμη» επιμέλεια σε έναν γονέα — συνήθως τον πατέρα — που ποτέ δεν παρείχε φροντίδα στο παιδί, χωρίς καμία υποχρέωση να αποδείξει την καταλληλότητα ή το συμφέρον του.
• Το νομοσχέδιο προβλέπει ότι εάν το παιδί μετά τον χωρισμό ζει με τον έναν γονέα, τότε ο άλλος γονέας έχει εξ ορισμού δικαίωμα επίσκεψης/επικοινωνίας που ανέρχεται στο ⅓ του «συνολικού χρόνου του παιδιού». Οι πολέμιοι του νομοσχεδίου επεσήμαναν ότι ο όρος «συνολικός χρόνος» είναι ασαφής, καθώς μπορεί να ερμηνευθεί ότι σημαίνει 8 ώρες την ημέρα, 10 ημέρες το μήνα, 4 μήνες το χρόνο ή ακόμη και να υπολογίζεται με βάση τα Σαββατοκύριακα, τις αργίες και τον ελεύθερο χρόνο, με αποτέλεσμα ο λεγόμενος «⅔ γονέας» να αναλάβει την πλήρη ευθύνη για τη φροντίδα και ο «⅓ γονέας» να γίνει «γονέας διακοπών» χωρίς ευθύνες. Οι πολέμιοι τόνισαν επίσης ότι το νομοσχέδιο επιτρέπει στον ⅓ γονέα να ζητήσει στην πραγματικότητα λιγότερο χρόνο, οδηγώντας επομένως σε μια κατάσταση όπου η επίσκεψη/επικοινωνία καθορίζεται από τις ανάγκες των γονέων αντί των παιδιών, παραβιάζοντας το διεθνές δίκαιο.
• Το νομοσχέδιο υποχρεώνει τον γονέα που ζει με το παιδί — τον ⅔ γονέα — να ενημερώνει τον άλλο γονέα — τον ⅓ γονέα — για κάθε απόφαση που σχετίζεται με τη φροντίδα του παιδιού, προτού λάβει μέτρα. Οι πολέμιοι του νομοσχεδίου τόνισαν ότι αυτό συνιστά παραβίαση της ιδιωτικής ζωής του γονέα και μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέσο παρενόχλησης ή εκδίκησης σε περιπτώσεις ιδιαίτερα τεταμένων ή εχθρικών σχέσεων μεταξύ πρώην συντρόφων.
• Το νομοσχέδιο προβλέπει ότι οι γονείς έχουν υποχρέωση «να διατηρούν και να ενισχύουν τη σχέση του παιδιού με την οικογένεια του άλλου γονέα». Οι αντίπαλοι επεσήμαναν ότι αυτό διευρύνει τις υποχρεώσεις των γονέων έναντι του παιδιού σε απεριόριστο αριθμό άλλων προσώπων, ενώ δεν αφήνει περιθώριο εκτίμησης του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού σε σχέση με την επαφή του με τα μέλη της ευρύτερης οικογένειας του άλλου γονέα.
• Το νομοσχέδιο καθιστά υποχρεωτική τη διαμεσολάβηση, γεγονός που συνιστά παραβίαση, λένε οι αντίπαλοι, της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης στην οποία η Ελλάδα είναι συμβαλλόμενο μέρος.
• Ο νόμος βασίζεται στη θεωρία του «συνδρόμου γονεϊκής αποξένωσης» για τον προσδιορισμό του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού, την περιγραφή της φροντίδας του παιδιού και τη ρύθμιση της επικοινωνίας και της επίσκεψης. Οι πολέμιοι του νομοσχεδίου επεσήμαναν ότι η θεωρία αμφισβητείται.

Η υποστήριξη

Πριν ακόμη αποκαλυφθεί το σχέδιο του νέου νόμου, ήταν προφανές ότι η θεωρία του «συνδρόμου γονεϊκής αποξένωσης» χρησιμοποιήθηκε από το λόμπι των ανδρικών δικαιωμάτων ως επιστημονικό επιχείρημα για την υποστήριξη της μεταρρύθμισης. Σύμφωνα με τη θεωρία, το «σύνδρομο» εμφανίζεται όταν ένα παιδί αποξενώνεται από τον γονέα ως αποτέλεσμα της ψυχολογικής χειραγώγησης άλλου γονέα, ιδιαίτερα στο πλαίσιο του συγκρουσιακού χωρισμού της οικογένειας. Είναι ενδιαφέρον ότι κατά τις συζητήσεις στην Επιτροπή της Βουλής, το «σύνδρομο» όχι μόνο υπερασπίστηκε, αλλά παρουσίασε ως την επικρατούσα ακαδημαϊκή συναίνεση,η καθηγήτρια ψυχολογίας στο ΕΚΠΑ και εκπρόσωπος της Ελληνικής Ψυχολογικής Εταιρείας, Μαριέτα Παπαδάτου-Παστού.

Όταν της ζητήθηκε να αναφέρει τις πηγές της, η Κ. Παπαδάτου-Παστού επεσήμανε αυτό που αποκαλεί «η έκθεση Warshak», δηλαδή μία δημοσίευση του 2014 του ψυχολόγου Richard Warshak, με τίτλο Κοινωνικές επιστήμες και σχέδια γονικής μέριμνας για μικρά παιδιά: Έκθεση συναίνεσης. Το συμπέρασμα της εργασίας ήταν ότι ο ίσος χρόνος μεταξύ των γονέων ήταν ωφέλιμος για το παιδί. Το «συναινετικό» μέρος του τίτλου βασίστηκε στο γεγονός ότι η εργασία συνοδευόταν από μια λίστα 110 επιστημόνων που ενέκριναν τα ευρήματά της. Όπως παραδέχεται η ίδια η δημοσίευση, αυτό είναι «ένα σπάνιο φαινόμενο στις κοινωνικές επιστήμες». Τόσο για τον συγγραφέα της εργασίας όσο και για την Κ. Παπαδάτου-Παστού στη Βουλή των Ελλήνων επτά χρόνια αργότερα, αυτό ήταν ένα πλεονέκτημα της που της επέτρεψε να υποστηρίξει τον ισχυρισμό της περί «συναίνεσης». Στην πραγματικότητα, δεν έκανε την άποψη του Warshak λιγότερο αμφιλεγόμενη.Ο Richard Warshak είναι ο συνεχιστής της θεωρίας του παιδοψυχολόγου Richard Gardner, ο οποίος πρότεινε το «σύνδρομο» το 1985. Θεωρείται ο επιστημονικός διάδοχός του, τόσο πολύ που μετά τον θάνατο του Gardner, ο Warshak κληρονόμησε τα αδημοσίευτα εκπαιδευτικά βίντεο και ηχητικές κασέτες από την οικογένειά του. Ο Warshak είναι ο συγγραφέας ενός μπεστ-σέλερ με τίτλο Divorce Poison (Δηλητήριο διαζυγίου) και, το πιο σημαντικό, έχει εμπνεύσει μια επιχείρηση ως εφαρμοσμένη εκδοχή των ιδεών του, η οποία ονομάζεται Family Bridges, με τον ίδιο να κατέχει ρόλο επιστημονικού συμβούλου.

Οι Family Bridges αποκαλούνται συχνά από τους αντιπάλους τους «στρατόπεδα επανένωσης». Είναι εργαστήρια που δηλώνουν ότι έχουν στόχο έχουν να θεραπεύσουν τη «γονεϊκή αποξένωση» και να επιδιορθώσουν τη σχέση και με τους δύο γονείς. Στην πραγματικότητα, σύμφωνα με μια σειρά από ρεπορτάζ σε ΜΜΕ όπως το Atlantic, το NBC και το Reveal, πολλαπλές μαρτυρίες παιδιών που πέρασαν από αυτές τις κατασκηνώσεις λένε μια διαφορετική ιστορία, κατηγορώντας το πρόγραμμα ότι τα χειραγωγούσε, τραυματίζοντας τη σχέση τους με τον γονέα που είχε την επιμέλεια. Ένας ειδικός, όπως αναφέρθηκε στο Atlantic, αποκάλεσε τα Family Bridges «στρατόπεδα βασανιστηρίων για παιδιά». Και επειδή αυτά τα εργαστήρια είναι αρκετά ακριβά και επιβάλλονται από δικαστικές εντολές, ένας δικηγόρος που συμμετείχε σε μια νομική μάχη κατά των Family Bridges είπε στη Washington Post το 2017 ότι «τα προγράμματα είναι κατά βάση πλαστά. Ήταν ξεκάθαρο για μένα αυτό που έκαναν ήταν να καρπωθούν τεράστιες αμοιβές πουλώντας μια αλλαγή επιμέλειας».

Σύμφωνα με τον ψυχίατρο Γιώργο Νικολαΐδη, ο ισχυρισμός ότι η ύπαρξη του εν λόγω συνδρόμου είναι ευρέως αποδεκτή είναι ψευδής. «Αυτό το λεγόμενο σύνδρομο», μας είπε, «είναι ένα εργαλείο επικοινωνίας που προωθείται συστηματικά από διάφορες οργανώσεις διαζευγμένων ανδρών. Δεν έχει ποτέ αναγνωριστεί ως πραγματική κλινική οντότητα από αναγνωρισμένους διεθνείς ή εθνικούς επιστημονικούς θεσμούς. Πρόσφατα, προκειμένου να διευκρινιστεί το ζήτημα και να αποφευχθούν παρερμηνείες, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αποφάσισε να παραλείψει οποιαδήποτε αναφορά στέρησης επαφής με γονέα στην πιο πρόσφατη αναθεώρηση της Διεθνούς Ταξινόμησης Διαταραχών».

Μια άλλη πηγή υποστήριξης για τη μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου προς την κατεύθυνση που ασπάζεται το Υπουργείο Δικαιοσύνης ήταν ο Συνήγορος του Πολίτη, με επικεφαλής τον δικηγόρο και καθηγητή Νομικής Ανδρέα Ποττάκη. Ήδη από τον Αύγουστο του 2020, ο Ποττάκης απηύθυνε επιστολή στον υπουργό, όπου υποστήριξε τα οφέλη της «συνεπιμέλειας» και της «κοινής ανατροφής», επικαλούμενος ψηφίσματα του Συμβουλίου της Ευρώπης του 2013 και του 2015 που προέτρεπαν τα κράτη μέλη να νομοθετήσουν παρέχοντας επιλογή κοινής επιμέλειας σε περίπτωση χωρισμού» και να εισαγάγουν «την αρχή της εναλλασσόμενης κατοικίας».

Τον Μάιο του 2021, όταν το νομοσχέδιο συζητούνταν στην Επιτροπή της Βουλής, ο Συνήγορος του Πολίτη απηύθυνε άλλη επιστολή, αυτή τη φορά στον πρόεδρο της επιτροπής, Μάξιμο Χαρακόπουλο, όπου επανέλαβε ότι εγκρίνει τις προσπάθειες του υπουργείου για μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου, αλλά το επέκρινε γιατί δεν προχώρησε αρκετά στη νομοθετική ρύθμιση της «εναλλασσόμενης κατοικίας».

Η Γιώτα Μασουρίδου, δικηγόρος που υπηρετεί και ως γενική γραμματέας της οργάνωσης Ευρωπαίοι Δημοκρατικοί Δικηγόροι και είναι σφοδρή επικρίτρια του νομοσχεδίου, μας είπε ότι «οι συστάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης είναι μη νομικά δεσμευτικές συμφωνίες πολιτικής που συνιστούν ήπιο δίκαιο. Χρησιμοποιούνται συχνά για πολιτική πίεση στις κυβερνήσεις να ενεργήσουν ή να ρυθμίσουν ένα θέμα σύμφωνα με μια συγκεκριμένη καθοδήγηση».

«Τα λόμπι που υποστηρίζουν αλλαγές στο οικογενειακό δίκαιο, καθώς και θεσμοί όπως ο Συνήγορος του Πολίτη», είπε η Μασουρίδου, «υπενθυμίζουν συγκεκριμένα αποσπάσματα από επιλεγμένες συστάσεις του ΣτΕ, προκαλώντας, εσκεμμένα, σύγχυση ως προς το εύρος και το πλαίσιο των υποχρεώσεων της Ελλάδας που απορρέουν από το διεθνές δίκαιο. Θα πρέπει να διευκρινιστεί σε όλα τα επίπεδα ότι η προστασία των θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας είναι απόλυτη και δεν επιτρέπει κανένα μέτρο που προστατεύει ή καλύπτει τους δράστες σε βάρος των δικαιωμάτων των θυμάτων».

Σύμφωνα με τον Νικολαΐδη, ο οποίος είναι επίσης μέλος και πρώην πρόεδρος της Επιτροπής Lanzarote, του οργάνου του Συμβουλίου της Ευρώπης που είναι αρμόδιο για την παρακολούθηση της Σύμβασης για την Προστασία των Παιδιών από τη Σεξουαλική Εκμετάλλευση και τη Σεξουαλική κακοποίηση, υπάρχει τώρα μια τάση σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες να αναθεωρήσουν Μέτρα «συνεπιμέλειας» ή «εναλλασσόμενης κατοικίας», καθώς αποδεικνύονται «μη βιώσιμα».

«Το ίδιο ισχύει», μας είπε ο Νικολαΐδης, «για διεθνείς θεσμούς όπως το Συμβούλιο της Ευρώπης και οι διάφορες επιτροπές του: σε πρόσφατη συζήτηση της επιτροπής για την προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών που στερούνται γονικής μέριμνας λόγω διαζυγίου ή άλλων αιτιών, οποιαδήποτε αναφορά τέτοιων μέτρων παραλείφθηκε προς αποφυγή παρεξηγήσεων και παρερμηνειών».

«Υπάρχει μια σύγχυση», είπε, «μεταξύ των ευρέως αποδεκτών οφελών για ένα παιδί της συνεχούς επαφής και με τους δύο γονείς, και της αμφίβολης προώθησης του ψευδούς “συνδρόμου αποξένωσης” ή της “εναλλασσόμενης κατοικίας” κατά γενικό κανόνα. Είναι ένα πράγμα να παρατηρήσουμε ότι τα παιδιά χωρισμένων ζευγαριών μπορούν να επωφεληθούν από την ποιοτική επαφή και με τους δύο γονείς. Αυτό όμως επιτυγχάνεται κυρίως από πρώην ζευγάρια που βρίσκουν τρόπο να επικοινωνούν προς όφελος των παιδιών τους. Η εφαρμογή ευρημάτων που βασίζονται σε αυτή την παρατήρηση σε περιπτώσεις χωρισμένων γονέων σε συγκρουσιακά διαζύγια και δικαστικές διαμάχες και η χρήση τους για την υποστήριξη νομικών και διοικητικών μέτρων, όπως αυτά που είδαμε στην Ελλάδα, είναι ένα άλμα λογικής και μια μεθοδολογική λαθροχειρία».

«Είναι κρίμα», κατέληξε ο Νικολαΐδης, «που ακόμη και σεβαστοί ακαδημαϊκοί, αλλά και θεσμοί όπως ο Συνήγορος του Πολίτη, είχαν τέτοια αδυναμία κρίσης».

Η διάσπαση 

Τις ημέρες που προηγήθηκαν της συζήτησης στην Ολομέλεια της Βουλής, οι διαφωνίες για το νομοσχέδιο που επικρατούσαν στο κυβερνών κόμμα έγιναν ευρύτερα γνωστές. Δύο βουλεύτριες της Νέας Δημοκρατίας, οι πρώην υπουργοί Μαριέττα Γιαννάκου και Όλγα Κεφαλογιάννη, εξέφρασαν δημόσια τις αντιρρήσεις τους για το νομοσχέδιο, επαναλαμβάνοντας τα βασικά σημεία κριτικής που είχαν προκύψει κατά τη δημόσια διαβούλευση.

Ο υπουργός Δικαιοσύνης απάντησε σε συνέντευξή του ότι οι αντιρρήσεις των δύο βουλευτριών είχαν τις ρίζες τους στις «προσωπικές τους εμπειρίες», κάτι που «δεν ήταν τρόπος να νομοθετεί κανείς». Η Μ. Γιαννάκου απάντησε με το ερώτημα αν ο υπουργός θα έλεγε τα ίδια αν οι ενστάσεις είχαν διατυπωθεί από άνδρες.

Στη συνέχεια οι δύο βουλεύτριες κατέθεσαν πρόταση για δέκα τροπολογίες στο νομοσχέδιο, αντιμετωπίζοντας τα πιο προβληματικά σημεία. Ήταν η πρώτη περίπτωση τέτοιας αποφασιστικής αντίθεσης στην κυβερνητική πολιτική κατά τη διάρκεια της διετίας της Νέας Δημοκρατίας στην εξουσία. Το υπουργείο απέρριψε τις τροπολογίες.

Κατά τη συζήτηση στην Επιτροπή της Βουλής, η Μ. Γιαννάκου άσκησε κριτική στο υπουργείο για το γεγονός ότι δεν είχε πραγματοποιήσει συναντήσεις με καθιερωμένες γυναικείες οργανώσεις αλλά τις απέκλεισε από το διάλογο για τη μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου. «Αντίθετα», είπε, «είδαμε απίθανες οργανώσεις, όπως ΓΟΝ.ΙΣ., Συνεπιμέλεια, Ενεργοί Μπαμπάδες, τεράστιες διαφημίσεις που υποστηρίζουν το νομοσχέδιο, που σημαίνει πολλά χρήματα, και μια πανομοιότυπη επιστολή που μας εστάλη μέσω email με διάφορα ονόματα αλλά όχι πραγματική ταυτότητα. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι αγαπούν τα παιδιά τους τόσο πολύ που δεν μπορούν να γράψουν ένα γράμμα για αυτό το θέμα; Ή είναι μια εταιρεία, που έχει τα χρήματα να τα στείλει όλα αυτά με ψεύτικα ονόματα; Πιστεύω ότι είναι το δεύτερο».

Στη συζήτηση της Ολομέλειας, στις 20-21 Μαΐου, η αντιπολίτευση τάχθηκε σθεναρά κατά του νομοσχεδίου. Υπήρχαν κάποιες διαφοροποιήσεις: Ο Ανδρέας Λοβέρδος, πρώην υπουργός και βουλευτής του ΚΙΝΑΛ (Κίνημα Αλλαγής), εξέφρασε την υποστήριξή του στην κοινή ανατροφή των παιδιών. Και η Ελληνική Λύση, ένα ακροδεξιό κόμμα, αντιτάχθηκε στο νομοσχέδιο για ομοφοβικούς λόγους, καθώς κατά τη γνώμη τους δεν προστατεύει την παραδοσιακή οικογένεια. Αν και μερικοί ακόμη βουλευτές της Νέας Δημοκρατίας εξέφρασαν επιφυλάξεις για αυτό, κυρίως ο πρώην υπουργός Δικαιοσύνης Χαράλαμπος Αθανασίου, οι περισσότεροι το υπερασπίστηκαν σθεναρά — κάποιοι λίγο υπερβολικά σθεναρά, όπως αποδεικνύεται από τη γνώμη του Γιάννη Λοβέρδου ότι «μια γυναίκα μπορεί να μισεί τον πρώην σύζυγό της, που την απάτησε, την χτύπησε και την κακοποίησε, αλλά και πάλι το παιδί έχει το δικαίωμα να μεγαλώσει και με τους δύο γονείς».

Σε μια ασυνήθιστη τροπή των γεγονότων, τουλάχιστον για τα κοινοβουλευτικά πρότυπα, όταν ο υπουργός Δικαιοσύνης βρέθηκε αντιμέτωπος με την κριτική ότι ο αστικός κώδικας δεν περιλαμβάνει διάταξη σύμφωνα με την οποία οι γονείς ασκούν «εξίσου» τη γονική τους λειτουργία κατά τη διάρκεια του γάμου, και επομένως η πρόβλεψη του νομοσχεδίου ότι θα «συνεχίσουν» να το κάνουν μετά το διαζύγιο δεν έβγαζε νόημα, αποφάσισε να τροποποιήσει επί τόπου τον αστικό κώδικα και να προσθέσει το «εξίσου» στο σχετικό άρθρο.

Αποκαλύφθηκε επίσης κατά τη διάρκεια της συζήτησης ότι η Ομάδα Εργασίας των Ηνωμένων Εθνών για τις διακρίσεις κατά των γυναικών και των κοριτσιών και η Ειδική Εισηγήτρια του ΟΗΕ για τη βία κατά των γυναικών, τα αίτια και τις συνέπειές της, είχαν απευθύνει επιστολή στον Πρωθυπουργό στις 17 Μαΐου, η οποία ασκούσε έντονη κριτική στο νομοσχέδιο και είχαν εισηγηθεί «αναθεώρηση και επανεξέταση αυτών των διατάξεων του νομοσχεδίου λαμβάνοντας υπόψη τις διεθνείς υποχρεώσεις της Ελλάδας για τα ανθρώπινα δικαιώματα». Είχαν επίσης ζητήσει η επιστολή «να κοινοποιηθεί στο Κοινοβούλιο το συντομότερο». Η κυβέρνηση δεν είχε αποκαλύψει την επιστολή στη Βουλή και όταν την εμφάνισε η αντιπολίτευση, ο υπουργός Δικαιοσύνης αρνήθηκε ότι γνώριζε κάτι γι’ αυτή.

Το νομοσχέδιο τελικά ψηφίστηκε στις 21 Μαΐου, με τα κόμματα της αντιπολίτευσης είτε να απέχουν είτε να το καταψηφίζουν. Δεν έγιναν διορθώσεις, παρά την εκτεταμένη κριτική. Η νέα νομοθεσία είναι η πρώτη που αλλάζει ριζικά τις διατάξεις σχετικά με την επιμέλεια των παιδιών μετά το διαζύγιο, μετά τον εκσυγχρονισμό του οικογενειακού δικαίου που έγινε το 1983.

Λίγα μόλις λεπτά μετά την ολοκλήρωση της ψηφοφορίας, η Δράση κατά της Γονεϊκής Αποξένωσης, η σελίδα στο facebook που διευθύνει ο Μάριος Ανδρικόπουλος, μοιράστηκε μια περίεργη ανάρτηση: μια φωτογραφία του Γρηγόρη Δημητριάδη, Γενικού Γραμματέα του Πρωθυπουργού. Δεν δόθηκε καμία εξήγηση.

Άλλοι λογαριασμοί μέσων κοινωνικής δικτύωσης που σχετίζονται με το λόμπι γιόρτασαν τη νίκη τους με πιο ευθείς τρόπους:

«Η μάχη κερδήθηκε θριαμβευτικά, κύριοι», έγραφε μια ανάρτηση. «Προχωράμε σύμφωνα με το βασικό σχέδιο, χωρίς ΒΗΜΑ πίσω. Στρέφουμε το βαρύ πυροβολικό μας κατά των δικαστικών, γεμίζουμε, κλειδώνουμε και ΠΕΡΙΜΕΝΟΥΜΕ! Αφήστε τα μέλη αυτής της ομάδας που διαρρέουν πράγματα να πουν στην Ένωση Δικαστών και Εισαγγελέων ότι τους έχουμε στο στόχαστρό μας».

Η Μονάδα στέκεται στην έξοδο από την πόλη των Λεχαινών με κατεύθυνση προς το χωριό Μυρσίνη, με θέα τους πυλώνες του υποσταθμού της ΔΕΗ. Το κτήριο, που ανήκει στη Μητρόπολη Ηλείας, είναι μια τετραώροφη, σταυροειδής κατασκευή που στεφανώνεται από τρούλο. Ο σχεδιασμός του δύσκολα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί κατάλληλος για την προβλεπόμενη χρήση του.

Ίσως αυτός ήταν ο λόγος που κρίθηκε απαραίτητο να περιοριστεί η κίνηση του επτάχρονου τυφλού κοριτσιού που είχε εισαχθεί στο ίδρυμα σε ηλικία τριών ετών. Πλήρως ικανή να κινηθεί, αλλά τυφλή, γεμάτη με την ενέργεια της παιδικής ηλικίας, θα χρειαζόταν κάποιον να την προσέχει συνεχώς. «Για το καλό της», λοιπόν, κάποιος αποφάσισε να την κλείσουν σε ένα κλουβί — όλη μέρα, κάθε μέρα. Όταν έφτασε πλέον δεκαέξι χρόνων, δεν μπορούσε καν να αρθρώσει το όνομά της.

Η Μονάδα Λεχαινών ιδρύθηκε το 1987 ως «Κέντρο Περίθαλψης Παίδων», ή ΚΕΠΕΠ, και άρχισε να λειτουργεί δύο χρόνια αργότερα, με αποστολή τη φροντίδα παιδιών με αναπηρία ηλικίας από έξι έως δεκαοκτώ ετών. Στην αρχική του σύλληψη προοριζόταν για τα παιδιά της Ηλείας και της ευρύτερης Πελοποννήσου. Σταδιακά, εισήχθησαν παιδιά με αναπηρία από όλη την Ελλάδα, είτε κατόπιν αιτήματος των γονιών τους είτε κατόπιν εισαγγελικής εντολής. Παλαιότερα ανεξάρτητο ίδρυμα, από το 2013 αποτελεί ένα από τα παραρτήματα του Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας Δυτικής Ελλάδας. Κατά κανόνα, οι νοσηλευτές στη Μονάδα ήταν δίχως εξειδίκευση και ο αριθμός τους ανεπαρκής: ενδεικτικά, το 2018, πέντε εργαζόμενοι στον τομέα της υγείας, επτά βοηθοί και πέντε επικουρικοί συμβασιούχοι για 44 κατοίκους. Ο ξυλουργός που έφτιαξε τα κλουβιά θεωρείται επίσης προσωπικό του ιδρύματος.

Ο παγωμένος χρόνος

Στη Μονάδα Λεχαινών, παιδιά με αναπηρία ήταν δεμένα στα κρεβάτια τους ή κρατήθηκαν μέσα σε κλουβιά για χρόνια, χωρίς να τα αφήνουν ποτέ να σηκωθούν ή να περπατήσουν, ούτε για μια ώρα μέσα στην ημέρα. Κάποια παιδιά μεγάλωσαν και ενηλικιώθηκαν δεμένα. Κάποια πέθαναν δεμένα.

Αυτές οι πρακτικές δεν αποτελούσαν μυστικό. Το 2008, μια ομάδα Ευρωπαίων εθελοντών που πέρασαν λίγο χρόνο στο Κέντρο Λεχαινών, σοκαρισμένη από τον τρόπο με τον οποίο ένα σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος μεταχειριζόταν τα παιδιά με αναπηρία, συνέταξε μια έκθεση την οποία διένειμε σε διάφορους Ευρωπαίους αξιωματούχους και οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Τον Σεπτέμβριο του 2009, αντιπροσωπεία του Συνηγόρου του Πολίτη, αποτελούμενη από τον Βοηθό Συνήγορο για τα ∆ικαιώµατα του Παιδιού, Γιώργο Μόσχο, τον Βοηθό Συνήγορο Υγείας και Κοινωνικής Προστασίας, Γιάννη Σακέλλη και τις ειδικές επιστήµονες Ιωάννα Κουβαριτάκη και Ειρήνη Κυριακάκη, καθώς και την Μαίη Παπούλια, ψυχολόγο και σύζυγο του τότε Προέδρου της Δημοκρατίας, επισκέφτηκε το ίδρυμα για πρώτη φορά. Θα ακολουθούσαν κι άλλες επισκέψεις.

Λίγο πριν από τη δημοσίευση του πορίσματος του Συνηγόρου, τον Φεβρουάριο του 2011, με την οικονομική κρίση να βαθαίνει ολοένα, οι κάμερες της ΕΡΤ μπήκαν στο ίδρυμα. Το ρεπορτάζ ​​μεταδόθηκε στις κεντρικές απογευματινές ειδήσεις, δείχνοντας τα δεμένα παιδιά και φιλοξενώντας συνέντευξη της τότε διευθύντριας του ιδρύματος, Άννας Μαζαράκη, η οποία υποστήριξε πως είχε κάνει ό,τι είναι δυνατόν με τα διαθέσιμα μέσα για να βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσης, αλλά πως τα παιδιά παρέμεναν δεμένα πρωτίστως για τη δική τους ασφάλεια.

Ο Ανδρέας Λοβέρδος, τότε υπουργός Υγείας, παρενέβη στον αέρα και αφού εξήρε το έργο της διευθύντριας, δήλωσε ότι «έχει δώσει εντολή» να επιτρέπεται στους δημοσιογράφους να καταγράφουν τις συνθήκες σε όλα τα ιδρύματα της χώρας και οι υπεύθυνοι των ιδρυμάτων να μιλούν στα ΜΜΕ για τα κακώς κείμενα. Όταν η παρουσιάστρια παρατήρησε ότι οι δημοσιογράφοι έπρεπε να ρίξουν φως στα προβλήματα, αλλά τα προβλήματα έπρεπε και να λυθούν, ο Λοβέρδος υποσχέθηκε ότι θα προσληφθούν εντός λίγων ημερών πέντε ακόμη άτομα στο υγειονομικό προσωπικό και άλλοι τρεις εργαζόμενοι μέχρι το τέλος του έτους, αποδίδοντας τα βασανιστήρια που ήρθαν στο φως στο δελτίο ειδήσεων στην υποστελέχωση. Υποσχέθηκε επίσης ότι θα εξασφαλιστούν νέοι χώροι, ώστε οι ανήλικοι να χωριστούν από τους ενήλικους.

Ερωτώμενη από την παρουσιάστρια αν οι νέες προσλήψεις που υποσχόταν ο υπουργός θα αντιμετωπίσουν το πρόβλημα, η διευθύντρια απάντησε ότι «τη λύση θα δώσει η επιστημονική κοινότητα» και ότι «το αν θα πρέπει να λυθούν ή όχι είναι θέμα των ειδικών».

Όταν δημοσιεύτηκε η έκθεση του Συνηγόρου του Παιδιού, έγινε σαφές ότι οι απάνθρωπες συνθήκες στη Μονάδα Λεχαινών ήταν απολύτως γνωστές σε διάφορα επίπεδα της διοίκησης του ελληνικού κράτους. Από την έκθεση του Συνηγόρου προέκυπτε ότι το Σ.Ε.Υ.Υ.Π. (Σώμα Επιθεωρητών Υπηρεσιών Υγείας) είχε πραγματοποιήσει ελέγχους στη Μονάδα το 2007 και το 2009, και είχε διαπιστώσει τα προβλήματα, για τα οποία είχε διατυπώσει προτάσεις προς τη διοίκηση — προτάσεις που ποτέ δεν υλοποιήθηκαν.

Από την έκθεση προέκυπτε επίσης ότι o Συνήγορος, μετά την αρχική του επίσκεψη στο ίδρυμα τον Σεπτέμβριο του 2009, είχε προβεί σε μια σειρά κινήσεων, προσπαθώντας να παροτρύνει τις αρμόδιες αρχές να δράσουν. Μεταξύ άλλων, είχε αποστείλει έγγραφο προς την υφυπουργό Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Φώφη Γεννηµατά, περιγράφοντας την κατάσταση στα Λεχαινά και είχε επίσης ενημερώσει τη Βουλή στο πλαίσιο της ετήσιας έκθεσής του.

Μετά την επικοινωνία του Συνηγόρου προς την υφυπουργό, ο Γενικός Γραµµατέας Πρόνοιας Γιώργος Κατριβάνος απέστειλε έγγραφο προς όλες τις Μονάδες Κοινωνικής Φροντίδας, ζητώντας «άµεση εφαρµογή των οδηγιών του Συνηγόρου και ιδιαίτερα όσων αφορούν την καταστρατήγηση των δικαιωµάτων ή την παραµέληση των αναγκών των παιδιών, όπως η χρήση ξύλινων κουβουκλίων, η κατάχρηση της κατασταλτικής φαρµακευτικής αγωγής χωρίς γραπτή οδηγία ιατρού και η χρήση καµερών».

Η Μαζαράκη με τη σειρά της διατύπωσε αίτημα προς τον ψυχίατρο ∆ιονύσιο Τσάγκο, ο οποίος παρακολουθούσε τότε το ίδρυμα, ζητώντας του να συμβάλει στην εξεύρεση λύσης για να αλλάξουν οι πρακτικές της καθήλωσης των παιδιών. Ο Τσάγκος απάντησε το εξής:

«Αναγνωρίζω σαφώς ότι η καθήλωση ενός περιθαλπόµενου µε ιµάντες καταστρατηγεί σε µεγάλο βαθµό τα ατοµικά ανθρώπινα δικαιώµατα όµως πάνω από αυτά είναι το δικαίωµα της ίδιας της ζωής. Με δεδοµένο τη βαριά νοητική υστέρηση των περιθαλπόµενων, είναι απολύτως αναγκαία η καθήλωσή τους µε ιµάντες για να µην υπάρξει αυτοκαταστροφική ενέργεια την οποία βέβαια δεν θα έχει καταλάβει λόγω της πάθησης ο περιθαλπόµενος. Οι ιµάντες θα συνεχίσουν να υπάρχουν όσο υφίστανται τόσο βαριά και µε υψηλού βαθµού επικινδυνότητα περιστατικά».

Ο Συνήγορος στην έκθεσή του σημείωσε ότι ο ψυχίατρος της Μονάδας είχε απαντήσει χωρίς να υποβάλει «ιατρικές γνωματεύσεις για συγκεκριμένες περιπτώσεις ασθενών, ούτε επιστημονικά στοιχεία που να υποστηρίζουν την ανάγκη περιορισμού». Επισήμανε επίσης ότι «οι συστάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων στο πλαίσιο της Σύμβασης κατά των Βασανιστηρίων και Άλλης Σκληρής, Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας δεν φαίνεται να δικαιολογούν τον σωματικό περιορισμό, με εξαίρεση τις ψυχιατρικές μονάδες για ενήλικες ασθενείς και μόνο υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Ιδιαίτερα ο περιορισμός σε κρεβάτια/περιβλήματα, θεωρείται ακατάλληλη ψυχιατρική πρακτική και συνιστά εξευτελιστική μεταχείριση». Όσον αφορά την απόφαση να «χρησιμοποιηθούν μέσα "μηχανικού περιορισμού", όπως ιμάντες, η καταλληλότητά του αποφασίζεται κατά περίπτωση, τηρουμένων των αναλογιών, και χρησιμοποιείται σπάνια και μόνο όταν συνταγογραφείται από γιατρό (ή μετά από άμεση συμβουλή γιατρού κοινοποίηση και παραλαβή έγκρισης). Η προσφυγή σε αυτό θα πρέπει να γίνεται κατ' εξαίρεση, ως έσχατη λύση και για την ελάχιστη αναγκαία διάρκεια, ενώ η μακροχρόνια χρήση του δεν έχει θεραπευτικές ιδιότητες και θεωρείται κατάχρηση με θεραπευτικούς όρους. Αυτή η πρακτική δεν δικαιολογείται από ελλείψεις προσωπικού, καθώς κάθε περίπτωση περιορισμού απαιτεί από ένα μέλος του προσωπικού να παρέχει άμεση προσωπική βοήθεια και συνεχή επίβλεψη, ενώ η ηλεκτρονική επιτήρηση δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη συνεχή φυσική παρουσία που απαιτείται. Ταυτόχρονα, κάθε τέτοιο περιστατικό θα πρέπει να καταγράφεται σε ειδικό μητρώο και στον προσωπικό ιατρικό φάκελο του ασθενούς με συγκεκριμένα στοιχεία, όπως η ώρα έναρξης και λήξης του περιορισμού, το όνομα του γιατρού κ.λπ. μεθόδων ελέγχου του ασθενούς και να εκπαιδεύονται στις επιπτώσεις που έχει η πρακτική του σωματικού περιορισμού στον ασθενή».

Ο Συνήγορος κατέληξε ότι «οι πρακτικές που επιλέχθηκαν σαφώς δεν εμπίπτουν στο πεδίο της νομιμότητας και παραβιάζουν σοβαρά το καθήκον σεβασμού και προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των κατοίκων με σοβαρές ψυχικές αναπηρίες».

Τον Νοέμβριο του 2014, φωτογραφίες από τα Λεχαινά διαδόθηκαν σε όλο τον κόσμο, όταν το BBC δημοσίευσε ένα άρθρο με τίτλο Τα ανάπηρα παιδιά κλεισμένα σε κλουβιά. Λίγες μέρες αργότερα, η Κατερίνα Παπακώστα, η οποία τότε είχε γίνει υφυπουργός Υγείας στην κυβέρνηση Νέας Δημοκρατίας-ΠΑΣΟΚ, επισκέφτηκε το ίδρυμα σε μια κίνηση που φαινόταν μάλλον αναγκαστική, μετά την κατακραυγή που ακολούθησε τη δημοσίευση του άρθρου.

Σε δηλώσεις της στα ΜΜΕ υποστήριξε ότι η Μονάδα δεν εμπίπτει στην ευθύνη της αλλά του Υπουργείου Πρόνοιας και ανέφερε: «Ήρθα και μόνη μου να δω, διότι αυτό που μου είπαν οι επιστήμονες, τα πάρκα, όπου μια μερίδα παιδιών για λόγους προστασίας δικής τους πρέπει να βρίσκονται, κάποιοι τα παρουσίασαν τελείως διαφορετικά. Ρώτησα τους επιστήμονες που είναι εξειδικευμένοι και μου είπαν ότι σε αυτές τις περιπτώσεις έτσι γίνεται η προστασία των παιδιών, δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά. Με διαβεβαιώνουν εδώ και ο εθελοντής γιατρός που βρίσκεται εδώ και τον ευχαριστώ θερμά και οι δικές μου υπηρεσίες ότι σε αυτές τις περιπτώσεις έτσι συμβαίνει. Κατά συνέπεια λοιπόν πρέπει να μπαίνουν και κάποια πράγματα στη θέση τους για να μην είναι σε βάρος και των ίδιων των παιδιών όλη αυτή η ιστορία. Άρα λοιπόν βρισκόμαστε σήμερα εδώ επ’ ωφελεία των παιδιών και για να ξέρουν οι ευαίσθητοι και οι ευάλωτοι πολίτες ότι είμαστε παρόντες να υπερασπιστούμε τα δικαιώματά τους».

Τρία χρόνια μετά την έκθεση του Συνηγόρου που διαπίστωνε ότι οι συνθήκες στα Λεχαινά όχι μόνο παραβίαζαν τα ανθρώπινα δικαιώματα με εξόχως βάναυσο τρόπο, αλλά ήταν και παράνομες, στο ίδρυμα δεν είχε αλλάξει τίποτε απολύτως. Αντιθέτως, σαν να μην είχαν μεσολαβήσει εκθέσεις, αλληλογραφία, εγκύκλιοι, εντολές της Γενικής Γραμματείας κτλ, η νέα υφυπουργός αποφάσιζε να χαρίσει νομιμοποίηση στα κλουβιά αποκαλώντας τα «πάρκα», και να κρυφτεί πίσω από κάποιους υποτιθέμενους «ειδικούς» που γνωμοδοτούσαν ενάντια στον νόμο, στην ηθική και στις διεθνώς αποδεκτές επιστημονικές πρακτικές.

Μηδενική ανοχή

Ένα χρόνο περίπου μετά την επίσκεψη της υφυπουργού Παπακώστα, Η Κίνηση Χειραφέτησης Αναπήρων «Μηδενική Ανοχή» διοργάνωσε συμβολική κατάληψη στις εγκαταστάσεις των Λεχαινών. Είχαν μεσολαβήσει οι διπλές εκλογές του 2015, το εξάμηνο της «διαπραγμάτευσης» και η υπογραφή του τρίτου μνημονίου. Αναπληρώτρια υπουργός Κοινωνικής Αλληλεγγύης στην κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ ορίστηκε η Θεανώ Φωτίου.

Η κατάληψη της Μηδενικής Ανοχής στα Λεχαινά ξεκίνησε στις 4 Νοεμβρίου 2015 και διήρκεσε τέσσερις ημέρες. «Είχαμε κάνει την έρευνά μας, παρατηρήσαμε τι είχαν κάνει οι συνάδελφοί μας με αναπηρία στο εξωτερικό», μας είπε ο Αντώνης Ρέλλας, σκηνοθέτης, ανάπηρος ακτιβιστής και μέλος της «Μηδενικής Ανοχής». «Στη Μεγάλη Βρετανία, αυτή η διαδικασία είχε ξεκινήσει από τους ίδιους τους ανάπηρους. Βασίσαμε τις ενέργειές μας σε αυτό το προϋπάρχον μοντέλο. Είπαμε, "Πάμε να το κάνουμε αυτό, όπως όλοι οι άλλοι." Εμείς, που είμαστε απ' έξω, πρέπει να πάρουμε θέση για τις ζωές εκείνων που βρίσκονται μέσα. Τα ιδρύματα είναι εκεί που φυλάσσονται τα πιο ευάλωτα από τα ευάλωτα άτομα με αναπηρία, αυτά που δεν μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους, δεν έχουν κανέναν άλλον να υπερασπιστεί τα δικαιώματά τους, ούτε το προσωπικό που εργάζεται σε αυτόν τον τομέα ούτε τους γονείς τους, αν εξακολουθούν να είναι παρόντες».

«Φτάσαμε στα Λεχαινά την ώρα του φαγητού», είπε, «εννιά άτομα σε τέσσερα αυτοκίνητα, με δύο κάμερες. Θέλαμε να καταγράψουμε τι συνέβαινε και να αναδείξουμε εκείνα που η κοινωνία απορρίπτει, μεταφέροντάς τα σε ένα απομονωμένο κτίριο κάπου μακριά, κλείνοντας τα μάτια σε αυτές τις εικόνες. Θέλαμε να επισημάνουμε τη φρίκη στον πυρήνα της αναπηρίας, που δεν είναι άλλος από τη θεσμοθετημένη ζωή. Για εμάς τους ανάπηρους ακτιβιστές, δεν υπάρχει καλό ίδρυμα. Ακόμα κι αν τα Λεχαινά ήταν το Χίλτον, θα παρέμενε ένα ίδρυμα ασφαλούς τύπου που παραβιάζει κάθε έννοια ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Έχω δει ανθρώπους να συγκρατούνται με σχοινιά και σε άλλα ιδρύματα, όχι μόνο στα Λεχαινά. Παρόλα αυτά, τα Λεχαινά είναι μια μελέτη περίπτωσης στην αναπηρία. Όσο προετοιμασμένοι κι αν ήμασταν, η πραγματικότητα ξεπέρασε τους χειρότερους εφιάλτες μας…»

Κατά τη διάρκεια της κατάληψης, τέσσερα μέλη της Μηδενικής Ανοχής κατέθεσαν μήνυση στην Εισαγγελία Αμαλιάδας, καταγγέλλοντας τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε βάρος των ανάπηρων παιδιών και νέων που κρατούνται στο ίδρυμα.

«Μέχρι σήμερα, από το 2015, δεν έχουμε κληθεί να καταθέσουμε», μας είπε ο Ρέλλας. Μάλιστα, η Εισαγγελία αρχειοθέτησε την καταγγελία το 2016.

«Υπάρχουν συγκεκριμένες ευθύνες» είπε ο Ρέλλας. «Ποιος διέταξε τον σωματικό περιορισμό; Ποιος διέταξε την παρατεταμένη καταστολή με χημικά; Το να μην λογοδοτεί κανείς είναι σαν να μας ζητάτε να αποδεχτούμε ότι οι κάτοικοι με αναπηρία δεν αξίζουν να ζήσουν και επομένως δεν προκύπτουν ποινικές ευθύνες. Ο ΟΗΕ, που είδε το υλικό που συγκεντρώσαμε κατά τη διάρκεια της κατάληψης, λέει ότι αυτά είναι βασανιστήρια. Όπως και εμείς. Αυτό είδαμε. Βασανιστήρια είναι αυτά που είδαμε."

Στις 5 Νοεμβρίου 2015, η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ δημοσίευσε τις τελικές της παρατηρήσεις αφού εξέτασε την εφαρμογή από την Ελλάδα του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, το οποίο η χώρα μας έχει κυρώσει το 1997. Όσον αφορά την κατάσταση στα Λεχαινά, η Επιτροπή δήλωσε ότι το κράτος «θα πρέπει να λάβει άμεσα μέτρα για την κατάργηση της χρήσης κλειστών κρεβατιών καθήλωσης και της συστηματικής καταστολής σε ψυχιατρικά και συναφή ιδρύματα. Το κράτος θα πρέπει επίσης να δημιουργήσει ένα ανεξάρτητο σύστημα παρακολούθησης και αναφοράς και να διασφαλίσει ότι οι καταχρήσεις διερευνώνται αποτελεσματικά, οι υπεύθυνοι διώκονται ποινικά και παρέχεται αποκατάσταση στα θύματα και τις οικογένειές τους». Παρόμοιες συστάσεις είχαν γίνει τρία χρόνια νωρίτερα, με συγκεκριμένη αναφορά στο ίδρυμα των Λεχαινών.

Στις 13 Νοεμβρίου 2015, λίγες μέρες μετά την κατάληψη που διοργάνωσε η Μηδενική Ανοχή, το Ελληνικό Παρατηρητήριο του Ελσίνκι, μια ΜΚΟ για τα ανθρώπινα δικαιώματα, κατέθεσε αναφορά στην Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου, Ευτέρπη Κουτζαμάνη, στην οποία σημείωνε: «Λόγω του γεγονότος ότι τα μακροχρόνια βασανιστήρια παιδιών έγιναν εν γνώσει όλων των αρχών, από το Υπουργείο μέχρι την τοπική εισαγγελία, ενώ η έκθεση της Επιτροπής του Υπουργείου (σ.σ.: ενν. η Ειδική Επιτροπή Ελέγχου Προστασίας των Δικαιωμάτων των Ατόμων με Ψυχικές Διαταραχές) επιβεβαιώνει ότι αυτό αποτελεί πάγια πρακτική σε ψυχιατρικές μονάδες σε όλη τη χώρα, ζητείται από τον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου να διατάξει τη δικαστική διερεύνηση των ισχυρισμών που διατυπώνονται εδώ, δίνοντας εντολή σε εισαγγελέα στην Αθήνα προς τούτο και απαιτώντας από το Υπουργείο Εργασίας να σταματήσει αμέσως τη χρήση αυτών απάνθρωπες μεθόδους που ισοδυναμούν με βασανιστήρια».

Τίποτα από αυτά δεν ήταν αρκετό για να κινητοποιήσει τη δικαιοσύνη για να αναζητήσει τους υπεύθυνους για το γεγονός ότι τα παιδιά και οι νέοι με αναπηρία κρατούνταν καθηλωμένα με ιμάντες, έγκλειστα σε κλουβιά διαστάσεων 2 x 1 x 2, δεν τους αφήνουν να βγουν ούτε για μια ώρα, λάμβαναν τεράστιες ποσότητες κατασταλτικών φαρμάκων για ψυχιατρικές και άλλες ασθένειες — παρά το γεγονός ότι, σύμφωνα με τη μελέτη που πραγματοποιήθηκε από το Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού, από τα 78 άτομα που έχουν διαμείνει στη μονάδα Λεχαινών για χρόνια, μόνο πέντε είχαν εισαχθεί σε ψυχιατρικό νοσοκομείο για ψυχιατρικές διαταραχές.

«Στην Ελλάδα σήμερα», μας είπε ο Γιώργος Νικολαΐδης, Διευθυντής του Τμήματος Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού, «κανένα δικαστήριο δεν έχει τη νομική ικανότητα να επιβάλει τέτοια ποινή σε κανέναν. Πώς είναι δυνατόν να ανεχθεί κάποιος να υποβληθεί ένα άτομο σε αυτόν τον εγκλεισμό και να μην ρωτήσει ποιος το διέταξε και γιατί; Ποιοι υπουργοί, γενικοί γραμματείς, ποιοι από τους συναδέλφους μου έδωσαν οδηγίες να καθηλωθούν αυτοί οι άνθρωποι; Ποιος επέβαλε αυτή τη στέρηση των δικαιωμάτων τους;».

Σπάζοντας τα κλουβιά

Λίγο μετά την κατάληψη από Μηδενική Ανοχή, το Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού υπέβαλε σχέδιο παρέμβασης στο Κέντρο Κοινωνικής Πρόνοιας Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας, στη δικαιοδοσία του οποίου υπαγόταν πλέον η Μονάδα Λεχαινών. Τον Μάρτιο του 2016, το Ινστιτούτο, μαζί με μέλη της Lumos, της βρετανικής φιλανθρωπικής οργάνωσης που ιδρύθηκε από τη συγγραφέα του Χάρι Πότερ J. K. Rowling για την προώθηση και την υποστήριξη της αποϊδρυματοποίησης, επισκέφτηκαν τις εγκαταστάσεις.

Στη σύσκεψη που ακολούθησε στο Υπουργείο Εργασίας, αποφασίστηκε η χρηματοδότηση έκτακτης παρέμβασης, αρχικής διάρκειας έξι μηνών, από τη Lumos. Η ομάδα παρέμβασης θα απελευθέρωνε τους ασθενείς από τα δεσμά τους, θα επανεξέταζε τη χρήση φαρμάκων και θα τους προετοίμαζε μέσω της κατάλληλης εκπαίδευσης, ώστε να μπορούν είτε να επιστρέψουν στις οικογένειές τους, όπου αυτό ήταν ακόμη δυνατόν, είτε με άλλο τρόπο να μετακομίσουν σε μικρότερους ξενώνες, τις λεγόμενες ΣΥΔ (Στέγες Υποστηριζόμενης Διαβίωσης), όπου οι επιπτώσεις από την ιδρυματοποίηση θα αμβλύνονταν. Εν τω μεταξύ, η κυβέρνηση ανέλαβε να διαμορφώσει ένα σχέδιο ριζικής αναδιάρθρωσης των ιδρυμάτων συνολικά, με απώτερο στόχο την αποϊδρυματοποίηση.

Η επείγουσα παρέμβαση ξεκίνησε τον Ιούλιο του 2016, υπό την επιστημονική επίβλεψη του Γιώργου Νικολαΐδη. Είχε προγραμματιστεί να διαρκέσει έξι μήνες, γιατί, σύμφωνα με τον Νικολαΐδη, «μάλλον αισιόδοξα πιστεύαμε ότι μέχρι τότε η κυβέρνηση θα έκανε κάτι για να αναδιαρθρώσει ριζικά αυτές τις υπηρεσίες, να αναπτύξει νέες εγκαταστάσεις και να κλείσει οριστικά αυτό το ίδρυμα — πώς να μην το έκανε;».

«Δυστυχώς» μας είπε «το γεγονός είναι ότι μετά από πολλές πιέσεις, απλώς έδωσαν έγκριση για να υλοποιηθεί μια πρωτοβουλία άλλων ανθρώπων και φορέων, με τη χρηματοδότηση άλλων. Ένα πρόγραμμα που δεν απολάμβανε καμία δικαιοδοτική υποστήριξη έναντι της εν λόγω μονάδας, του προσωπικού της, του τρόπου λειτουργίας της. Η πολιτική ηγεσία απλώς είπε, "τέλεια, μπορείτε να πάτε στη Μονάδα και να κάνετε ό,τι νομίζετε ότι είναι καλύτερο"».

Δύο καλοκαίρια αργότερα, το 2018, όταν επισκεφθήκαμε για πρώτη φορά το Τμήμα Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού, η παρέμβαση διαρκούσε ακόμη. Ο Γιώργος Νικολαΐδης μόλις είχε μπει στο γραφείο του και βρισκόταν σε διαδικασία μεταφοράς βίντεο από το τηλέφωνό του στον υπολογιστή του. Μας κάλεσε να δούμε μέρος του υλικού.

Το πρώτο βίντεο είχε γυριστεί την ώρα που ο ξυλουργός της Μονάδας Λεχαινών ξήλωνε το κλουβί ενός εικοσάχρονου, στο οποίο περάσει πολλά χρόνια κλεισμένος. Η αρχική δυσπιστία του άντρα υποχωρεί, καθώς η χαρά και η ανακούφιση ξεσπούν σε ένα σχεδόν εκστατικό γέλιο. Η κάμερα γυρίζει πίσω στον ξυλουργό και σβήνει.

Στο δεύτερο βίντεο, κάποιος άλλος κρατά το τηλέφωνο του ψυχιάτρου. Η σκηνή διαδραματίζεται μέσα στη θάλασσα. Ο Νικολαΐδης κρατά ένα «μακαρόνι», τον σωλήνα αφρού που χρησιμοποιείται για να μάθουν κολύμπι τα μικρά παιδιά. Έχει περάσει το «μακαρόνι» κάτω από τη μέση ενός άλλου κατοίκου των Λεχαινών, τον έχει τεντώσει ανάσκελα και τον κουνάει απαλά από άκρη σε άκρη. Άλλο ένα ξέσπασμα χαράς ακούγεται, καθώς ένα πολύπαθο κορμί βρίσκει ανακούφιση στο νερό.

Ο Αντώνης Ρέλλας αποφάσισε να παρακολουθήσει την εξέλιξη των γεγονότων από την κατάληψη της Μηδενικής Ανοχής μέχρι το υποσχόμενο κλείσιμο του ιδρύματος όχι απλώς ως ακτιβιστής, αλλά ως σκηνοθέτης ενός ντοκιμαντέρ για τα Λεχαινά. Έχοντας επισκεφτεί τη Μονάδα πάνω από τριάντα φορές τα τελευταία χρόνια, εξήγησε: «Είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω πώς άλλαξαν οι συμπεριφορές. Το πώς οι κάτοικοι που συνάντησα για πρώτη φορά, οι οποίοι ήταν μη επικοινωνιακοί, με τα μάτια άδεια καθώς ήταν δεμένοι σε κρεβάτια ή κλειδωμένοι μέσα σε κλουβιά, χημικά κατεσταλμένοι σε σημείο που δεν μπορούσαν να κρατήσουν όρθιο το κεφάλι τους, άρχισαν να ανθίζουν. Να τους δω να εγκαταλείπουν τα στενά όρια της κρεβατοκάμαρας και να μπαίνουν στην τραπεζαρία, να πηγαίνουν στον επάνω όροφο για μια δραστηριότητα, για να αναπτύξουν τις δεξιότητές τους. Τους ακούσαμε να μιλούν, να λένε λόγια. Κάποιοι άρχισαν να εκφράζουν συγκεκριμένα αιτήματα, "θέλω κομοδίνο", "θέλω τηλεχειριστήριο", "θέλω τα δικά μου ρούχα". Αυτό είναι ένα τεράστιο άλμα για κάποιον που έχει απανθρωποποιηθεί εντελώς, που έχει μετατραπεί σε ζόμπι λαμβάνοντας "την προβλεπόμενη θεραπεία για το καλό του"».

«Έχω δει τους φόβους και τις αναστολές τους» συνέχισε. «Για αυτούς, η κανονικότητα ήταν το κρεβάτι, το κλουβί, οι ιμάντες. Ακόμα και αφού η ομάδα παρέμβασης αφαίρεσε τους περιορισμούς της, ξέρετε πώς κοιμόντουσαν τη νύχτα; Στη θέση ύπνου που κρατούσαν χρόνια. Για αυτούς, η πιο άνετη θέση ήταν η θέση του βασανισμού. Με άλλα λόγια, κάναμε τους ανθρώπους να αισθάνονται άνετα όταν βασανίζονται».

Ένα από τα πολλά παράδοξα αυτής της ιστορίας είναι ότι, παρά την παραδοχή της πολιτικής ηγεσίας ότι πρέπει να σταματήσει η ιδρυματοποίηση και πιο συγκεκριμένα ότι πρέπει να κλείσει η Μονάδα Λεχαινών, δεν πάρθηκε ποτέ επίσημα απόφαση απαγόρευσης νέων εισαγωγών στο ίδρυμα.

Ο Ρέλλας θυμήθηκε ένα τέτοιο περιστατικό: «Μια γυναίκα ήρθε να αφήσει το παιδί της, συνοδευόμενη από τη μητέρα της και μια φίλη της. Το παιδί ήταν περίπου δώδεκα ετών και είχε υψηλή λειτουργικότητα. Προφανώς δεχόταν πίεση να εγκαταλείψει το παιδί με αναπηρία και να επικεντρωθεί στα "κανονικά" παιδιά της. Η μητέρα της ήταν ακόμη πιο ανένδοτη, λέγοντας ότι το μέρος φαινόταν υπέροχο και το παιδί θα περνούσε υπέροχα εκεί. Ο Νικολαΐδης πήρε τη μητέρα στο γραφείο του, έκλεισε την πόρτα και μίλησαν. Της εξήγησε ότι σε έξι μήνες, το παιδί δεν θα ήταν πλέον στην ίδια κατάσταση. Έφυγε από το γραφείο του δακρυσμένη. Πήρε το παιδί της και έφυγε».

 «Δεν ήταν το μόνο περιστατικό στο οποίο αποφεύχθηκε η εισαγωγή», εξήγησε ο Νικολαΐδης. «Είχαμε ζητήσει να απαγορευτούν οι εισαγωγές, όλοι συμφώνησαν, αλλά αυτή η συμφωνία δεν μεταφράστηκε ποτέ σε νομική πράξη. Ερχόμουν στα Λεχαινά και μου έλεγαν ότι το Διοικητικό Συμβούλιο είχε δεχτεί νέο παιδί. Κάθε φορά έπρεπε να τρέχουμε να διορθώσουμε τα πράγματα κατόπιν εορτής. Θα συναντούσα τους γονείς, θα εξηγούσα τις συνέπειες μιας τέτοιας εισαγωγής, θα προσπαθούσα να καταλάβω γιατί η οικογένεια το ζητούσε αυτό. Συνήθως, υπήρχε πολύς κρυφός πόνος, η απόφαση να αφήσουν το παιδί τους σε κάποιο ίδρυμα δεν ήταν ξαφνική».

Αντίσταση

Η επείγουσα παρέμβαση που προοριζόταν να διαρκέσει έξι μήνες κατέληξε να διαρκέσει σχεδόν τρία χρόνια, μετά από αλλεπάλληλες παρατάσεις. Οι ειδικοί είχαν επισημάνει ότι η επανεισαγωγή σε ανθρώπινες συνθήκες ατόμων που είχαν υποστεί ακραία και παρατεταμένη κακοποίηση, αναμενόταν να είναι πολύ δύσκολη, αλλά το έργο τους περιπλεκόταν συνεχώς από την αντίσταση που συναντούσαν.

Σε μία από τις επισκέψεις μας στη Μονάδα Λεχαινών, συναντήσαμε την Πάττυ Σωτηροπούλου, ειδική παιδαγωγό και μέλος της ομάδας επείγουσας επέμβασης. Καθώς γίνονταν οι συστάσεις, γίναμε μάρτυρες του εξής περιστατικού: ένας από τους κατοίκους της Μονάδας είχε υποβληθεί σε χειρουργική επέμβαση μετά από αυτοτραυματισμό στο μάτι του. Ο χειρουργός είχε συστήσει σαράντα πέντε ημέρες καθήλωσης στο κρεβάτι για την προστασία της πληγής. Η άφιξή μας στο κέντρο συνέπεσε με το τέλος του εγκλεισμού του και η ομάδα παρέμβασης ζητούσε από το προσωπικό να τον μεταφέρει σε κρεβάτι. Το προσωπικό αντιστάθηκε σε αυτή την κίνηση, υποστηρίζοντας ότι θα μπορούσε να είναι επικίνδυνη επειδή ο κάτοικος είχε μασήσει το στρώμα του… πριν από δέκα χρόνια!

 «Μια μέρα, μέλη της ομάδας έβγαλαν μια κοπέλα έξω για μια βόλτα στην αυλή», μας είπε εξοργισμένη η Σωτηροπούλου. «Η κοπέλα έπεσε κάτω και χρειάστηκε δύο ράμματα στο πηγούνι της. Όχι μόνο το προσωπικό αντέδρασε υπερβολικά λόγω του φόβου του για απόδοση ευθυνών, αλλά ο γιατρός που έβαλε τα ράμματα έδωσε επίσης οδηγίες να την κρατήσουν μέσα σε ένα κλουβί για δέκα ημέρες. Δεκαήμερος περιορισμός για δύο ράμματα! Και όταν επισημαίνεις τον παραλογισμό, απλά σου λένε: "εντολή γιατρού"».

Η Σωτηροπούλου είπε ότι είχε εξαντληθεί από τη συνεχή μάχη για θέματα που θα έπρεπε να είναι αυτονόητα. «Καμία κουλτούρα δεν έχει καλλιεργηθεί» μας είπε «ότι είναι απαράδεκτο να κρατάμε παιδιά μέσα σε κλουβιά σε ένα ίδρυμα. Εάν βλέπαμε στις ειδήσεις ένα παιδί με τυπική ανάπτυξη μέσα σε ένα κλουβί, η αντίδραση θα ήταν διαφορετική. Στην περίπτωση των παιδιών με αναπηρία, τόσο το ίδιο το σύστημα όσο και, δυστυχώς, ένα μεγάλο τμήμα της κοινωνίας δέχεται με μεγάλη προθυμία ότι "δεν υπάρχει εναλλακτική", ότι "οι ειδικοί λένε ότι πρέπει να περιορίζονται σωματικά, επομένως πρέπει να έχουν δίκιο" και "δόξα τω Θεώ υπάρχει ένα ίδρυμα για να τους στεγάσει"».

Η μάχη για θέματα που θα έπρεπε να είναι αυτονόητα, όπως είπε η Σωτηροπούλου, μαινόταν στη Μονάδα Λεχαινών ακόμα κι όταν οι προτεινόμενες αλλαγές είχαν σκοπό να ωφελήσουν και τους ίδιους τους εργαζόμενους.

«Κατά τη διάρκεια της παρέμβασης», μας είπε η Σωτηροπούλου, «εκπαιδεύσαμε το προσωπικό στη χρήση ενός μικρού γερανού για να σηκώνει ανθρώπους από το κρεβάτι. Είναι απαραίτητο οι κάτοικοι να αλλάζουν θέση. Μπορεί να μην ακούγεται τόσο σπουδαίο, αλλά υπάρχει μια μεγάλη διαφορά μεταξύ του να περνάς είκοσι τέσσερις ώρες την ημέρα περιορισμένος σε ένα κρεβάτι και να σηκώνεσαι, τόσο σωματικά όσο και από την άποψη της λήψης κάποιων ερεθισμάτων. Τελικά, μόνο η ομάδα μας και οι εθελοντές χρησιμοποιούν τον γερανό».

«Είναι ένα μικρό παράδειγμα της αντίστασης εδώ», είπε. «Έχεις έναν στόχο, να σηκώσεις τους ανθρώπους από το κρεβάτι. Και δεν μπορεί να επιτευχθεί. Τους δίνεις ένα εργαλείο που μπορεί να βοηθήσει και τους φροντιστές. Και το λέω έχοντας πλήρη επίγνωση ότι απλώς να αλλάζεις τα σεντόνια και τις πάνες τόσο πολλών ανθρώπων είναι εξαιρετικά επιβαρρυντικό σωματικά. Κι όμως, δεν θα το χρησιμοποιήσουν. Άρα, από τη μια πλευρά, βλέπεις μια αντίσταση στην αλλαγή, ακόμα και όταν η αλλαγή είναι ευεργετική για αυτούς, και από την άλλη, συνειδητοποιείς ότι δεν μπορούν να εκτιμήσουν τη σημασία του να σηκώνονται οι άνθρωποι από το κρεβάτι».

Η αποϊδρυματοποίηση που δεν έγινε

Τον Δεκέμβριο του 2017, η ελληνική υβέρνηση ανακοίνωσε ότι θα διαθέσει δεκαπέντε εκατομμύρια ευρώ από το υπερπλεόνασμα που θα μοιραστεί μεταξύ της αποϊδρυματοποίησης της Μονάδας Λεχαινών και του Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας Περιφέρειας Αττικής, με την υπόσχεση ότι θα ακολουθήσει αναλυτικό σχέδιο στο άμεσο μέλλον, καθορίζοντας τη διαδικασία μετάβασης, τις εγκαταστάσεις που θα αναπτυχθούν, το χρονοδιάγραμμα κλπ.

 «Παρεμπιπτόντως», μας είπε ο Νικολαΐδης, «να αναφέρω ότι είχαμε ήδη εκπονήσει ένα τέτοιο λεπτομερές σχέδιο και το είχαμε υποβάλει στην κυβέρνηση, καθώς και στο διοικητικό συμβούλιο του Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας και στις αρμόδιες υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και άλλους φορείς τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Το είχαμε συζητήσει και με το μόνιμο προσωπικό της Μονάδας. Δεν λέω ότι αυτό ήταν το καλύτερο σχέδιο και πρέπει να υιοθετηθεί ως το τελικό λεπτομερές σχέδιο. Απλώς λέω ότι η δέσμευση που ανέλαβε η κυβέρνηση να διαμορφώσει ένα τέτοιο σχέδιο δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Η πιο αποκαρδιωτική πτυχή είναι ότι αυτή τη φορά τα κεφάλαια υπήρχαν, οπότε δεν ήταν αυτό το εμπόδιο».

Η επείγουσα παρέμβαση έληξε τον Φεβρουάριο του 2019. Όταν ρωτήσαμε τον Νικολαΐδη γιατί το Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού δεν συνέχισε την παρέμβαση, καθώς και γιατί δεν ανανεώθηκε η συνεργασία του Ινστιτούτου με τη Lumos, απάντησε: «Επειδή τον Φεβρουάριο του 2019, οι εκπρόσωποι της Lumos που επισκέφθηκαν την Ελλάδα συναντήθηκαν με την υπουργό Κοινωνικής Αλληλεγγύης Θεανώ Φωτίου και ενημερώθηκαν ότι για όσο διάστημα συνεργάζονταν μαζί μας αποκλείεται οποιαδήποτε συνεργασία με την ελληνική κυβέρνηση. Έτσι η Lumos διέκοψε τη συνεργασία της μαζί μας και άρχισε να συνεργάζεται με τη Παιδικά Χωριά SOS, όπως τους συστήθηκε».

Συνεχίσαμε να ρωτάμε γιατί κατά τη γνώμη του Νικολαΐδη η κυβέρνηση, μέσω της υπουργού της, θα το έκανε αυτό.

«Νομίζω», μας είπε ο Νικολαΐδης, «είναι επειδή συνεχίζαμε να τονίζουμε την ανάγκη να κλείσει η μονάδα και να πιέζουμε για μια σειρά πραγματικών ενεργειών, όχι δημοσίων σχέσεων, που να οδηγήσουν στην ψυχοκοινωνική αποκατάσταση και αποϊδρυματοποίηση των κατοίκων. Η κυρία Φωτίου μάλλον είχε αποφασίσει ότι ήθελε φαινομενικές και όχι αληθινές πράξεις. Το χρονοδιάγραμμα συνέπεσε και με την ολοκλήρωση μιας φάσης των δράσεών μας στα Λεχαινά, με τη σταδιακή και προοδευτική μεταφορά όλων των κατοίκων εκτός εγκλεισμού, είτε πρόκειται για κλουβιά, είτε για ιμάντες ή για οποιαδήποτε άλλη εφευρετική μέθοδο που χρησιμοποιούσε το ίδρυμα. Το καθήκον μας ήταν να παρέχουμε προσωρινή βοήθεια έκτακτης ανάγκης με στόχο την κατάργηση της καθήλωσης, εν αναμονή της εφαρμογής ενός προγράμματος αποϊδρυματοποίησης. Έχοντας ολοκληρώσει αυτό το έργο, έχοντας καταρτίσει ένα σχέδιο αποϊδρυματοποίησης και έχοντας εξασφαλίσει έναν προϋπολογισμό για αυτόν τον σκοπό, και βλέποντας ότι δεν γινόταν κανένα βήμα προς αυτή την κατεύθυνση, δεν είχαμε σκοπό να παραμείνουμε στα Λεχαινά για να είμαστε η στολισμένη βιτρίνα που κρύβει τη διαιώνιση της ιδρυματοποίησης».

Η πρώην υπουργός δεν σχολίασε αυτές τις δηλώσεις του Νικολαΐδη, παρά τα επανειλημμένα αιτήματά μας. Η Lumos επίσης δεν απάντησε στο αίτημά μας για σχολιασμό. Τα Παιδικά Χωριά SOS, τα οποία υπέγραψαν συμφωνία συνεργασίας με τη Lumos τον Μάιο του 2019, απάντησαν ότι «μετά από αίτημα της Lumos και του Υπουργείου, συμφωνήσαμε να γίνουμε ο οργανισμός αρμόδιος για τη διανομή μισθών στο προσωπικό που προσλήφθηκε για τρεις μήνες, χωρίς να συμμετέχουμε με κανέναν τρόπο στην επιστημονική εργασία, ή στην παρατήρηση της υλοποίησής της επί τόπου».

Τον Ιούνιο του 2019 προσελήφθη προσωπικό για τη στελέχωση της ομάδας δράσης που θα υλοποιούσε ένα τριετές πρόγραμμα αποϊδρυματοποίησης με δωδεκάμηνες συμβάσεις. Επιλεγμένα με διαγωνισμό, τα μέλη της ομάδας δεν είχαν εργασιακή εμπειρία σε θέματα αποϊδρυματοποίησης. Η κίνηση αυτή προκάλεσε την έντονη αντίδραση του προσωπικού του ιδρύματος, που επανέλαβε για άλλη μια φορά το μακροχρόνιο αίτημά του για πρόσληψη μόνιμου προσωπικού.

Ενώ στα Λεχαινά ο καιρός σταματούσε ξανά, το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης δέχτηκε αυξανόμενες πιέσεις να υποβάλει μια μακροπρόθεσμη γενική πρόταση στρατηγικής αποϊδρυματοποίησης, η οποία ήταν υποχρέωση βάσει των όρων της χρηματοδότησης του ΕΣΠΑ 2014-2020 και θα έπρεπε στην πραγματικότητα να έχει υποβληθεί από το 2014. Το Υπουργείο ζήτησε συνδρομή από την EASPD (European Association of Service providers for Persons with Disabilities, Ευρωπαϊκή Ένωση παρόχων υπηρεσιών για άτομα με αναπηρίες), μια ΜΚΟ με έδρα τις Βρυξέλλες.

Όταν, τον Μάρτιο του 2020, μας παραχώρησε συνέντευξη η πρώην αναπληρώτρια υπουργός Κοινωνικής Αλληλεγγύης Θεανώ Φωτίου, υπεραμύνθηκε του έργου της κυβέρνησής της εστιάζοντας στη νομοθεσία του 2018 και του 2019, βάσει της οποίας ο πληθυσμός των ιδρυμάτων θα καταγραφόταν σε ένα Εθνικό Μητρώο και, ταυτόχρονα, θα μεταρρυθμιζόταν το σύστημα αναδοχών και υιοθεσιών.

Κατά γενική ομολογία της επιστημονικής κοινότητας, οι νόμοι αυτοί ήταν προς τη σωστή κατεύθυνση, καθότι συν τοις άλλοις ένα σωστό σύστημα αναδοχής είναι προϋπόθεση για την αποϊδρυματοποίηση. Πρακτικά, ωστόσο, η εφαρμογή των νόμων καθυστερούσε, ώσπου, τον Ιούλιο του 2019, ο ΣΥΡΙΖΑ έχασε την εξουσία και η Νέα Δημοκρατία βρέθηκε στην κυβέρνηση.

Η Φωτίου υποστήριξε ότι η EASPD παρείχε μόνο «τεχνική βοήθεια» και ότι «την εθνική στρατηγική για την αποϊδρυματοποίηση την κάναμε εμείς in house στο Υπουργείο». «Τη στείλαμε εμείς στην ESPD σαν πρόταση ολοκληρωμένη για να την επεξεργαστεί» μάς είπε «και με τον τρόπο που εκφράζονται εν πάση περιπτώσει αυτές οι στρατηγικές σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Επιτροπής για να μπορέσουν να είναι και πιο εύκολες οι χρηματοδοτήσεις και τα λοιπά».

Η πρώην αναπληρώτρια υπουργός υποστήριξε, επίσης, ότι είχε δώσει αυτό το σχέδιο στη νέα υφυπουργό Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων, Δόμνα Μιχαηλίδου, η οποία είχε αναλάβει το χαρτοφυλάκιο μετά τη νίκη της Νέας Δημοκρατίας, και εξέφρασε την ανησυχία της ότι η νέα κυβέρνηση θα το «πετάξει στα σκουπίδια».

Λίγη αναμονή ακόμη

Η Στρατηγική για την Αποϊδρυματοποίηση στην Ελλάδα, όπως τη διαμόρφωσε η EASPD, με χρηματοδότηση 200.000 ευρώ από την Γενική Διεύθυνση Στήριξης Διαρθρωτικών Μεταρρυθμίσεων (Reform) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, δημοσιεύτηκε τον Φεβρουάριο του 2021, με πρόλογο της Δόμνας Μιχαηλίδου.

Σε πείσμα των ανησυχιών της Φωτίου, η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας συνέχισε τις πολιτικές της προηγούμενης κυβέρνησης στους τομείς του Εθνικού Μητρώου και της αναδοχής/παιδοθεσίας. Η πρόοδος των αναδοχών/παιδοθεσιών ήταν και το κύριο πρίσμα μέσα από το οποίο η νέα υφυπουργός προσέγγισε το ζητούμενο της αποϊδρυματοποίησης, στη συνέντευξη που μας παραχώρησε τον Δεκέμβριο του 2021. Τόνισε ότι επιτέλους καταμετρήθηκαν τα παιδιά που φιλοξενούνται σε ιδρύματα και υποστήριξε, λίγο-πολύ στο πνεύμα της προκατόχου της, ότι η λύση για την αποϊδρυματοποίηση είναι ένα λειτουργικό σύστημα αναδοχής και παιδοθεσίας και ότι αυτό ήδη μείωνε τον πληθυσμό των ιδρυμάτων.

Όταν ρωτήσαμε ευθέως πόσα άτομα έχουν φύγει από τα Λεχαινά, η Μιχαηλίδου απάντησε επίσης ευθέως: «Κανένα. Δεν έχει φύγει κανένα».

Μας ενημέρωσε, ωστόσο, ότι το μερίδιο των Λεχαινών από τα 15 εκατομμύρια ευρώ που είχε εξασφαλίσει η προηγούμενη κυβέρνηση από το υπερπλεόνασμα ήταν «κλειδωμένο» και στη διάθεση του Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας, το οποίο είχε ήδη βρει δύο κτήρια που θα μετατρέψει σε Στέγες Υποστηριζόμενης Διαβίωσης για τη μετεγκατάσταση κάποιων από τους έγκλειστους του ιδρύματος. Παράλληλα, είχαν εγκριθεί 35 θέσεις προσωπικού για να τις στελεχώσουν.

Πιθανώς, κάπου στο τέλος αυτής της διαδικασίας, η υπόσχεση που δόθηκε στους κατοίκους των Λεχαινών μέσω της επείγουσας παρέμβασης, ότι μπορεί να έχουν μια ευκαιρία να αφήσουν πίσω τους τον ιδρυματικό εγκλεισμό, μπορεί τελικά να εκπληρωθεί. Για την ώρα, όμως, έπρεπε να περιμένουν — και πάλι.

Όταν ρωτήσαμε τον Αντώνη Ρέλλα τι ήλπιζε ότι θα συμβεί, όταν το 2016 ξεκινούσε τα γυρίσματα για το ντοκιμαντέρ του στα Λεχαινά, μάς απάντησε: «Ήλπιζα ότι το τελικό καρέ θα ήταν το κλείσιμο των Λεχαινών. Νιώθω απογοήτευση. Μετά, ήλπιζα ότι η ανακοίνωση του σχεδίου αποϊδρυματοποίησης θα ήταν το σημείο καμπής, ότι επιτέλους έφτασε η στιγμή. Ότι θα ξεκινούσε από τα Λεχαινά και θα πυροδοτούσε την επιθυμία να γίνει το ίδιο παντού. Ότι όλα τα ιδρύματα θα κλείσουν και ότι κανένα απροστάτευτο παιδί δεν θα έπρεπε να το ξαναπεράσει αυτό. Ότι ακόμη και η παραμονή του παιδιού στο νοσοκομείο θα ήταν βραχυπρόθεσμη και θα μεταφερόταν γρήγορα στην ανάδοχη φροντίδα. Ότι θα δημιουργηθούν οι συνθήκες που θα επιτρέπουν στη βιολογική οικογένεια να φροντίζει το παιδί με τη βοήθεια ενός κράτους πρόνοιας. Ότι κάποιος θα εξηγούσε ότι το να έχεις ένα παιδί με αναπηρία δεν είναι το τέλος του κόσμου».

«Για εμάς», μάς είπε ο Ρέλλας, «οι κάτοικοι των Λεχαινών έχουν πρόσωπο, όνομα, ιστορία. Τους γνωρίσαμε. γίναμε φίλοι. Νιώθω λυπημένος γιατί δεν προλάβαμε να τους δούμε ζωντανά σε διαφορετικές συνθήκες. Τουλάχιστον όχι ακόμα, γιατί ελπίζουμε ότι κάποια μέρα θα το κάνουμε. Χρειαζόμαστε όμως τη βοήθεια της κοινωνίας των πολιτών για να συμβεί αυτό και, δυστυχώς, δεν κινητοποιείται. Αυτή είναι η ουσία του θέματος. Θα ήταν ένα μεγάλο βήμα προς τα εμπρός για το κοινωνικό σύνολο αν απελευθερώναμε τα άτομα με αναπηρία από τα ιδρύματα».

Τον Νοέμβριο του 2022 ακολουθήσαμε ξανά τα μέλη της Μηδενικής Ανοχής στα Λεχαινά. Διαπιστώσαμε ότι τέσσερα χρόνια μετά τη λήξη του ενδιάμεσου προγράμματος, από τις πέντε στέγες υποστηριζόμενης διαβίωσης που είχαν προβλεφθεί για την μετεγκατάσταση των ατόμων, είχαν πρόσφατα τεθεί σε λειτουργία μόλις οι δύο.

Ανδρέας Λοβέρδος

Actor card content

• Υπουργός (πρώην) • Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων
• Υπουργός (πρώην) • Υπουργείο Υγείας

• 2
• 1

Δείτε το πρόσωπο/φορέα

Η σύγχρονη ελληνική ιστορία έχει δει αρκετές βαναυσότητες, αλλά λίγες από αυτές έχουν συζητηθεί τόσο λίγο όσο οι τρόποι με τους οποίους το κράτος έχει παραμελήσει, κακομεταχειριστεί και κακοποιήσει τα παιδιά. Από τα τέλη του 19ου αιώνα, όταν ένα οιονεί προνοιακό σύστημα τέθηκε σε εφαρμογή για πρώτη φορά υπό την ελληνική βασιλική οικογένεια, μέχρι την εθνικοποίηση της πρόνοιας από τη δεκαετία του 1970 και μετά, τα παιδιά απασχολούσαν το κράτος είτε ως εργαλεία στο πολιτικό παιχνίδι είτε ως δυνητικοί ή πραγματικοί εγκληματίες — συχνά και τα δύο. Αυτή η χρόνια υπονόμευση των δικαιωμάτων των παιδιών καθόρισε τις περισσότερες πτυχές του δημόσιου προνοιακού τομέα και τα ίχνη της είναι ορατά ως και σήμερα. Για την ακρίβεια, οι ιστορικές πρακτικές που έχουν διαμορφώσει τη στάση των ελληνικών αρχών απέναντι στους ανηλίκους δεν μπορεί παρά να αποτελούν μέρος της εξήγησης για την διασπασμένη, αναποτελεσματική και συχνά κακοποιητική κατάσταση του σύγχρονου ελληνικού συστήματος παιδικής προστασίας. 

Στα χέρια του Κυρίου

Η ιδρυματοποίηση των παιδιών θεσπίστηκε πολύ σύντομα μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, με τον Δήμο Αθηναίων να λειτουργεί από το 1838 ένα ορφανοτροφείο για εγκαταλελειμμένα βρέφη. Καθώς ήδη υπήρχε ένα ανεπίσημο «σύστημα αναδοχής», όπου ανάδοχες οικογένειες λάμβαναν πενιχρές αμοιβές για να φιλοξενούν εγκαταλελειμμένα παιδιά, η ιδρυματοποίηση θεωρήθηκε εν μέρει ως λύση για την κακοποίηση και την παραμέληση που ενδημούσε σε αυτό το ανεξέλεγκτο πλαίσιο.

Το Δημοτικό Βρεφοκομείο Αθηνών ιδρύθηκε από τον δήμαρχο της πόλης το 1859 και τέθηκε υπό την αιγίδα της βασιλικής οικογένειας τη δεκαετία του 1870. Σύμφωνα με δικά του στοιχεία, από την ίδρυσή του ως τα μέσα της δεκαετίας του 1960, φιλοξένησε πάνω από 50.000 παιδιά. Κατά τη διάρκεια της ακμής του, φιλοξενούσε περίπου 600 ταυτόχρονα. Όπως γράφουν η Μαρία Αθανασοπούλου και η Μαριάννα Δρακοπούλου, στο Δημοτικό Βρεφοκομείο έγιναν οι πρώτες προσπάθειες συστηματικής καταγραφής παιδικών παθήσεων και στατιστικής μελέτης της βρεφικής θνησιμότητας. ((Βλ. Μαρία Αθανασοπούλου, Μαριάννα Δρακοπούλου, Ιστορική αναφορά εγκαταλελειμμένων νηπίων στην Ελλάδα (Ιστορική ανάδρομη για τα εκθέματα στην Ελλάδα), Το Βήμα του Ασκληπιού, τόμος 9, τεύχος 1, Ιαν-Μάρτιος 2010, διαθέσιμο διαδικτυακά εδώ.))

Το Δημοτικό Βρεφοκομείο εισήγαγε επίσης τη «βρεφοδόχο», ή βρεφική θυρίδα, όπου κάποιος ή κάποια μπορούσε να εγκαταλείψει ένα μωρό ανώνυμα. Εξωτερικά, πάνω στη βρεφοδόχο υπήρχε μια επιγραφή από τον Ψαλμό 27: «ὅτι ὁ πατήρ μου καὶ ἡ μήτηρ μου ἐγκατέλιπόν με, ὁ δὲ Κύριος προσελάβετό με» («διότι ενώ ο πατέρας μου και η μητέρα μου με εγκατέλειψαν, ο Κύριος με ανέλαβε»).

Επίσης με πρωτοβουλία της βασιλικής οικογένειας ιδρύθηκε το 1914 ο «Πατριωτικός Σύλλογος Ελληνίδων», ο οποίος είχε αρχική αποστολή την περίθαλψη των απόρων οικογενειών των οποίων οι προστάτες υπηρετούσαν στον στρατό, αλλά μετά τη δεκαετία του 1920 σταδιακά μετατοπίστηκε στη στέγαση ορφανών και εκτοπισμένων παιδιών. Το 1939, μετά από διάφορες νομοθετικές μεταβολές και ενδιάμεσες ονομασίες, μετονομάστηκε σε Πατριωτικόν Ίδρυμα Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως, το γνωστό ΠΙΚΠΑ. 

Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1930, ακόμη και οι λίγες προοδευτικές ιδέες για την κυβέρνηση και τη νομοθεσία που είχαν εμφανιστεί στην Ελλάδα κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου είχαν εξαφανιστεί — πρώτα από τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου, μετά από τον πόλεμο και την κατοχή. Ακολούθησε εμφύλιος πόλεμος, στη συνέχεια δύο δεκαετίες «ασθενούς δημοκρατίας» και στρατιωτικής δικτατορίας, μέχρι που μια ταραχώδης επιστροφή στη δημοκρατική πολιτική οδήγησε τελικά στη σταθερότητα και τη σχετική ενίσχυση των δημόσιων θεσμών. Μόνο τότε, κοντά στο τέλος μιας περιόδου εβδομήντα ετών, εμφανίστηκε μια πολιτική συναίνεση ότι το κράτος έπρεπε να παρέχει ένα δίχτυ ασφαλείας για τα παιδιά που είτε είχαν παραβιάσει τον νόμο είτε είχαν παραμεληθεί ή κακοποιηθεί.

Το πρόβλημα της νεολαίας

Αν και το καθεστώς της 4ης Αυγούστου δεν ήταν με την αυστηρή έννοια φασιστικό, και ο ίδιος ο δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς προσωπικά επηρεάστηκε περισσότερο από τον πορτογάλο δικτάτορα Αντόνιο Σαλαζάρ, είχε κοινά χαρακτηριστικά με τον ιταλικό φασισμό και τον γερμανικό ναζισμό, συμπεριλαμβανομένης της στόχευσης της νεολαίας. Το 1936, ο Μεταξάς δημιούργησε την Εθνική Οργάνωση Νεολαίας ή ΕΟΝ, την ελληνική εκδοχή της Gioventù Italiana del Littorio και της Hitlerjugend, που προσπαθούσε να διαμορφώσει τους ανηλίκους σε μελλοντικούς υποστηρικτές — αν όχι σε λειτουργούς — του καθεστώτος.

Όπως συνέβαινε και με κάθε άλλη φασιστική κυβέρνηση στην Ευρώπη, οι πολιτικές επιλογές του Μεταξά προσπαθούσαν συχνά να αντιμετωπίσουν τις φωνές που πίεζαν για προοδευτικές μεταρρυθμίσεις, εμπνευσμένες από την ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία που είχε ανθίσει στις αρχές του αιώνα. Στο βιβλίο της «Νέοι εν κινδύνω»: Επιτήρηση, αναμόρφωση και δικαιοσύνη ανηλίκων μετά τον πόλεμο, η Έφη Αβδελά, καθηγήτρια Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, έχει γράψει για μια σειρά προοδευτικών κοινωνιολόγων, νομικών θεωρητικών, φεμινιστών και σοσιαλιστών στον Μεσοπόλεμο, που υποστήριξαν μεταξύ άλλων την καθιέρωση πρόνοιας αντί κυρώσεων για τους ανηλίκους. Σύμφωνα με την αφήγηση της Αβδελά, διάλογος περί «ποινικοποίησης εναντίον πρόνοιας» θα συνεχιζόταν για δεκαετίες μετά τον πόλεμο, αν και η ζυγαριά πάντα έγερνε βαριά προς την πρώτη.((«Νέοι εν κινδύνω»: Επιτήρηση, αναμόρφωση και δικαιοσύνη ανηλίκων μετά τον πόλεμο, εκδόσεις Πόλις, 2013))

Δύο νόμοι της κυβέρνησης Μεταξά θα παγίωναν την ιδέα ότι τα παιδιά που βρίσκονται σε κίνδυνο θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως εγκληματίες (με όλες τις συνέπειες που συνεπαγόταν αυτή η λέξη εκείνη την εποχή) που χρειαζόταν να αναμορφωθούν, αντί για πιο προοδευτικές προσεγγίσεις για το προνοιακό σύστημα. Τον Δεκέμβριο του 1939, με νόμο θεσπίστηκαν οι δικαστές και οι εισαγγελείς ανηλίκων. Έναν χρόνο αργότερα, αφότου η Ελλάδα είχε μπει στον πόλεμο κατά του Άξονα, νομοθετήθηκε ένα συνοπτικό σχέδιο για τη λειτουργία των αναμορφωτικών θεσμών, εισάγοντας δύο νέες οντότητες που υπάγονταν στον εισαγγελέα: τον επιμελητή ανηλίκων και τις Εταιρείες Προστασίας Ανηλίκων. Και οι δύο υπηρεσίες επιφορτίστηκαν κυρίως με την καθοδήγηση των ανηλίκων μέσα στο σύστημα της δικαιοσύνης, είτε αυτό σήμαινε τη διεξαγωγή κοινωνικής έρευνας για το παρελθόν του ανήλικου είτε την παροχή υποστήριξης στον ανήλικο που αντιμετώπιζε το δικαστικό σύστημα. Στελεχώθηκαν κυρίως από εθελοντές.

Έναν μήνα μετά την ψήφιση του νόμου του 1940, με την Ελλάδα στα πρόθυρα της κατοχής του Άξονα, ο Μεταξάς πέθανε. Αλλά οι συντηρητικές αντιλήψεις για την νεανική εγκληματικότητα αποκρυσταλλώθηκαν στους νόμους του και οι νεοϊδρυθείσες υπηρεσίες άρχισαν να εργάζονται με ανηλίκους, αν και οι πρακτικές τους τροποποιήθηκαν για να αντιμετωπίσουν επίσης την ανθρωπιστική κρίση που προκλήθηκε από την κατοχή. Σύμφωνα με τα ευρήματα της Αβδελά, 4.600 ανήλικοι πέρασαν από το σύστημα δικαιοσύνης μόνο το 1941, αλλά το μεγαλύτερο μέρος της εργασίας των εθελοντών επικεντρώθηκε στη συλλογή και διανομή τροφίμων και ρουχισμού.

Από το 1947 και μετά, ορισμένες Εταιρείες Προστασίας Ανηλίκων άρχισαν να λειτουργούν τα δικά τους ιδρύματα, τα οποία παρείχαν ένα προσωρινό καταφύγιο για αποκατάσταση μεταξύ της στιγμής που ένας ανήλικος αποφυλακιζόταν από ένα κέντρο αναμόρφωσης και του χρόνου που επέστρεφε ελεύθερος στην κοινωνία. Ως και την πτώση της χούντας, το 1974, όταν οι ελληνικοί κρατικοί θεσμοί σταδιακά θα φιλελευθεροποιούνταν, οι Επιμελητές Ανηλίκων και οι Εταιρείες Προστασίας Ανηλίκων θα διαχειρίζονταν κάθε είδους «ηθικούς πανικούς» που επικεντρώνονταν στις νεανικές κουλτούρες: τεντιμποϊσμός, ροκ εν ρολ, σεξουαλική απελευθέρωση και αριστερισμός — όλα καταχωρήθηκαν στην κατηγορία «αντικοινωνική συμπεριφορά».

Σωστές αξίες

Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου, το θέμα της παιδικής προστασίας πήρε μια πιο σκοτεινή τροπή και για τις δύο ανταγωνιστικές πλευρές και τα πραγματικά γεγονότα αποτελούν αντικείμενο συζήτησης και διαξιφισμών μέχρι σήμερα. Το 1947, οι ΗΠΑ άρχισαν να παρέχουν στρατιωτική, τεχνική και οικονομική βοήθεια στην ελληνική κυβέρνηση και τον Εθνικό Στρατό της κατά του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, που είχε συσταθεί από το ΚΚΕ και πρώην αντάρτες της αντίστασης. Το μέγεθος της στρατιωτικής βοήθειας των ΗΠΑ σήμαινε ότι η κυβέρνηση θα μπορούσε τώρα να εξαπολύσει αεροπορικές επιθέσεις εναντίον των οχυρών των ανταρτών, οι οποίες περιέλαβαν και την πρώτη τεκμηριωμένη χρήση βομβών ναπάλμ.

Από το 1948, όταν η ζυγαριά του πολέμου άρχισε να γέρνει υπέρ της κυβέρνησης, οι αντάρτες άρχισαν να μεταφέρουν παιδιά μακριά από τις ζώνες συγκρούσεων της βόρειας Ελλάδας που βομβαρδίζονταν, σε χώρες του Ανατολικού Μπλοκ. Οι φιλοκυβερνητικές φωνές το ονόμασαν αυτό «παιδομάζωμα». Φωνές υποστηρικτικές προς τον Δημοκρατικού Στρατό, με τη σειρά τους, αντέδρασαν αποκαλώντας την πρακτική «παιδοσώσιμο» ή «σωτηρία». Μέχρι σήμερα, αριστεροί και προοδευτικοί ιστορικοί αντιδικούν με δεξιούς και συντηρητικούς για το αν επρόκειτο για ανθρωπιστική επιχείρηση ή για στρατολόγηση.

Έναν χρόνο νωρίτερα, ο Παύλος Α' είχε ανέβει στον θρόνο του Βασιλείου της Ελλάδας και η σύζυγός του, Φρειδερίκη του Ανοβέρου, είχε γίνει βασίλισσα. Η βασιλική οικογένεια είχε θέσει υπό την αιγίδα της κάθε είδους φιλανθρωπικές εταιρείες της υψηλής κοινωνίας από τον 19ο αιώνα, μεταξύ των οποίων αρκετές αφιερωμένες στα παιδιά, με ιδιαίτερη έμφαση στην νεανική παραβατικότητα.

Η Φρειδερίκη συνδύασε την παράδοση της βασιλικής οικογένειας στη φιλανθρωπία με τη δική της κλίση στην πολιτική και ξεκίνησε μια επιχείρηση παράλληλη με το καλούμενο «παιδομάζωμα» των ανταρτών, την οποία η κυβέρνηση αποκάλεσε «παιδοφύλαγμα», απομακρύνοντας παιδιά από τις ζώνες συγκρούσεων και τοποθετώντας τα σε ειδικά ιδρύματα που ονομάστηκαν «Παιδοπόλεις».

Αυτή η επιχείρηση, που θεσπίστηκε με Βασιλικό Διάταγμα το 1947, ονομάστηκε «Έρανος “Πρόνοια Βορείων Επαρχιών της Ελλάδος” υπό την Υψηλήν Προστασίαν της Αυτής Μεγαλειότητος, της Βασιλίσσης», αν και όλοι θα την αναφέρουν απλώς ως «Έρανο», ή μετά το 1955 ως Βασιλική Πρόνοια. Πραγματοποιήθηκε από τον Εθνικό Στρατό. Πενήντα τρεις τέτοιες Παιδοπόλεις άνοιξαν σε όλη την Ελλάδα, όλες με παρόμοιο μοντέλο: αυστηρή ανατροφή και καθημερινό στρατιωτικό πρόγραμμα που θα ενέπνεε «σωστές αξίες» στα παιδιά.

Κατά τη διάρκεια της νεότητάς της στο Ανόβερο, η Φρειδερίκη ήταν μέλος της Χιτλερικής Νεολαίας και στην Ελλάδα θεωρούνταν συμπαθούσα προς το ναζιστικό καθεστώς (καθώς και τις Ηνωμένες Πολιτείες). Στο βιβλίο του για τα παιδιά του εμφυλίου, ο ιστορικός Λουκιανός Χασιώτης υποστηρίζει ότι ο Έρανος διαμορφώθηκε τουλάχιστον εν μέρει στο πρότυπο της Auxilio Social, της προνοιακής οργάνωσης του καθεστώτος Φράνκο στην Ισπανία, που είχε αναλάβει την περίθαλψη και την «αναμόρφωση» των παιδιών των ηττημένων Δημοκρατικών.((Λουκιανός Χασιώτης, Τα Παιδιά του Εμφυλίου, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 2013))

Δεδομένου ότι ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος αναγνωρίζεται πλέον ευρέως ως το πρώτο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου, δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η σύγκρουση για τα παιδιά διαδραματίστηκε επίσης σε διεθνές επίπεδο. Η ελληνική κυβέρνηση χαρακτήρισε την απομάκρυνση των παιδιών από τις ζώνες συγκρούσεων από τους αντάρτες ως «γενοκτονία», μια θέση που έγινε αποδεκτή από την Ειδική Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τα Βαλκάνια (UNSCOB) στην έκθεσή της του 1948. Η ιδέα προωθήθηκε και από αξιωματούχους με εξέχουσες θέσεις στη διεθνή σκηνή, όπως ο Οικουμενικός Πατριάρχης στην Κωνσταντινούπολη. Η Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών είχε επιφορτιστεί με τη διερεύνηση του τι έκαναν οι αντάρτες — αλλά, φυσικά, όχι τι συνέβαινε στις Παιδοπόλεις.

Όσα έχουν γίνει γνωστά για τη ζωή μέσα στις Παιδοπόλεις προέρχονται σε μεγάλο βαθμό από προφορικές αφηγήσεις των παιδιών που μεγάλωσαν εκεί. Το 2007, όταν στη δημοφιλή εκπομπή Η μηχανή του χρόνου προβλήθηκαν δύο επεισόδια για τα παιδιά του Εμφυλίου Πολέμου, οι μαρτυρίες ανθρώπων που είχαν ζήσει στις Παιδοπόλεις στα παιδικά τους χρόνια διέφεραν ακόμη και μέσα στο ίδιο επεισόδιο. Αυτή η ασυμφωνία στις μαρτυρίες των παιδιών, σήμερα πια σε μεγάλη ηλικία, παρατηρείται στα ΜΜΕ μέχρι σήμερα.((Βλ. για παράδειγμα, Μαρίνα Καρποζήλου, “Μεγαλώνοντας στις παιδουπόλεις της Φρειδερίκης: Τα 'ανταρτόπληκτα' παιδιά της 'Μεγάλης Μητέρας'”), News247.gr, 1/9/2016)) Κάποιοι αναπολούν την παραμονή τους στις Παιδοπόλεις με νοσταλγία και άλλοι με πιο κριτική ματιά, πυροδοτώντας ακόμη και λογοτεχνικές διαμάχες: στο βιβλίο του Ο θολός βυθός, ο συγγραφέας Γιάννης Ατζακάς θυμάται τον χρόνο του σε μια Παιδόπολη ως τραύμα που τον στοιχειώνει στη μέση ηλικία του,((Γιάννης Ατζακάς, Ο θολός βυθός, Άγρα, 2009)) ενώ ο Αντώνης Βενέτης, στο βιβλίο του Επιστολές θεωρεί τον Έρανο της Φρειδερίκης ωφέλιμο για τα παιδιά και δηλώνει την πεποίθησή του ότι «ο θολός βυθός» μπορεί να βρεθεί μόνο σε καθηλώσεις, προκαταλήψεις και εμμονές.((Αντώνης Ν. Βενέτης, Επιστολές, Αρμός, 2014))

Επί Φρειδερίκης, το ΠΙΚΠΑ έγινε ο δεύτερος πυλώνας της παιδικής μέριμνας, ένα είδος συμπληρώματος των Παιδοπόλεων, το οποίο στέγαζε παιδιά που είχαν μείνει ορφανά στον πόλεμο. Οι δομές του ΠΙΚΠΑ ακολούθησαν ένα παρόμοιο πρόγραμμα αυστηρής, στρατιωτικού τύπου ανατροφής και πραγματοποίησαν υιοθεσίες, απορροφώντας μερικές από τις εξέχουσες προσωπικότητες που είχαν δραστηριοποιηθεί στον Έρανο. Η Λίνα Τσαλδάρη, χήρα του πρώην πρωθυπουργού Παναγή Τσαλδάρη, ήταν ένα από τα μέλη της υψηλής κοινωνίας που είχαν ενεργά υποστηρίξει τον Έρανο και το 1950 έγινε Πρόεδρος του ΠΙΚΠΑ, ενώ αργότερα εξελέγη βουλεύτρια με την ΕΡΕ και διορίστηκε υπουργός Κοινωνικής Πρόνοιας από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή — η πρώτη, μάλιστα, γυναίκα υπουργός στην ελληνική ιστορία.

Ο τρίτος πυλώνας των πρωτοβουλιών για τη φροντίδα των παιδιών της Φρειδερίκης ήταν τα λεγόμενα «Σπίτια του Παιδιού». Επρόκειτο για μικρούς παιδικούς σταθμούς σε χωριά της αγροτικής Ελλάδας (κυρίως στη βόρεια) που μετά το 1950 άρχισαν να δέχονται παιδιά, τα οποία είχαν τα προηγούμενα χρόνια φιλοξενηθεί στις Παιδοπόλεις, είχαν επιστρέψει στα σπίτια τους, και εκπαιδεύονταν εκεί όσο οι γονείς τους εργάζονταν. Χωρίς να υπάρχει δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα, ειδικά σε αυτές τις απομακρυσμένες περιοχές, τα Σπίτια του Παιδιού, 140 το 1955 και 260 ως το 1965, λειτουργούσαν ως νηπιαγωγείο ή δημοτικό σχολείο — με κάποιες «ιδιαιτερότητες»: σε αυτά, τα παιδιά διδάσκονταν αγροτικές και τεχνικές δεξιότητες αλλά και «θρησκευτικές και πατριωτικές αξίες».

Ο Έρανος μπορεί να ήταν προσωπικό έργο της Φρειδερίκης, αλλά η χρηματοδότησή του ήταν δημόσια. Η Βασιλική Πρόνοια χρηματοδοτήθηκε από ειδικούς φόρους εισαγωγής, δασμούς στα τσιγάρα (δύο τσιγάρα σε κάθε πακέτο), ποσοστά εισιτηρίων κινηματογράφου, μέρος των μισθών των εργαζομένων και άλλα μέτρα. Ερευνητές έχουν υπολογίσει μεταξύ 1949 και 1956, η Βασιλική Πρόνοια έλαβε παραπάνω από 186 εκατομμύρια δραχμές — και πολύ περισσότερα αργότερα.((Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. Ιός, Βασιλικό παρακράτος προνοίας, Ελευθεροτυπία, 15.12.2002.))

Η πλειονότητα των παιδιών που οδηγήθηκαν σε χώρες του Ανατολικού Μπλοκ, μόλις τη δεκαετία του 1980 με την εκστρατεία της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ για το δικαίωμα της επιστροφής των πολιτικών προσφύγων, θα έβλεπε ξανά την Ελλάδα.

Αριστεροί και προοδευτικοί υποστηρίζουν εδώ και δεκαετίες ότι ο Έρανος ήταν το πραγματικό «παιδομάζωμα». Σε κάθε περίπτωση, μετά την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού και το τέλος του Εμφυλίου, μόνο 14 από τις Παιδοπόλεις συνέχισαν να λειτουργούν. Σήμερα, τέσσερις από αυτές εξακολουθούν να λειτουργούν ως ιδρύματα για παιδιά.

Αναζήτηση για ρίζες

Εγκαταλελειμμένη ως νεογέννητη στην βρεφοδόχο του Δημοτικού Βρεφοκομείου Αθηνών, η Μαίρη Θεοδωροπούλου διευθύνει σήμερα τη ΜΚΟ «Ρίζες» και έχει εμφανιστεί πολλές φορές στα ΜΜΕ μιλώντας για την προσπάθειά της να βρει τους βιολογικούς της γονείς, αφού ανακάλυψε στα είκοσί της ότι την είχαν παιδοθετήσει. Οι μέχρι σήμερα προσπάθειές της δεν έχουν ευδοκιμήσει. Αυτή και άλλοι επτά, που όλοι είχαν μείνει στο Δημοτικό Βρεφοκομείο ως παιδιά, ίδρυσαν τη ΜΚΟ στα τέλη της δεκαετίας του 1990, για να βοηθήσουν τους ανθρώπους να αναζητήσουν τους βιολογικούς τους γονείς.

Η Θεοδωροπούλου έχει μελετήσει εκτενώς το ιδρυματικό πλαίσιο στην Ελλάδα. Όχι μόνο η οργάνωση «Ρίζες» εκπόνησε το 2015 τη μοναδική ολοκληρωμένη μελέτη που εξέτασε την κατάσταση των ελληνικών ιδρυμάτων για παιδιά, αλλά η εργασία της για τον εντοπισμό των ριζών των παιδοθετημένων παιδιών σημαίνει ότι έχει ακούσει έναν τεράστιο αριθμό προσωπικών ιστοριών για το τι συμβαίνει μέσα σε αυτά τα ιδρύματα.

Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, σύμφωνα με την Θεοδωροπούλου, υπήρξε μια περαιτέρω μεγάλη στροφή προς την ιδρυματοποίηση. «Η πρακτική των τροφών, ανάδοχων που πληρώνονταν για να θηλάζουν και να φροντίζουν τα μωρά, υπήρχε από τα τέλη του 19ου αιώνα», μας είπε. «Η έλλειψη γάλακτος και η απόλυτη φτώχεια σήμαιναν ότι διαφορετικά τα μωρά θα πέθαιναν». Τα κρατικά ιδρύματα λειτουργούσαν ως επί το πλείστον ως μεταβατικές δομές που θα ανέθεταν ένα νεογέννητο σε μια τροφό μετά από μια σύντομη παραμονή. Αργότερα, μετά τον πόλεμο, οι τροφοί λειτούργησαν ως μέσο για την ανακούφιση των ιδρυμάτων από την πίεση που προκαλεί ο τεράστιος αριθμός παιδιών.

Η Θεοδωροπούλου μας είπε πώς, μετά το τέλος του πολέμου, το πλαίσιο των τροφών διευρύνθηκε. Το ΠΙΚΠΑ, που φρόντιζε πολλά από τα ορφανά ή εγκαταλειμμένα παιδιά, θα τα παρέδιδε τώρα σε οικογένειες, μερικές από τις οποίες πήραν πολλά παιδιά. «Αλλά δεν υπήρχε πλαίσιο», είπε. «Δεν υπήρχαν κανόνες υγιεινής, καμία επίβλεψη, και η αμοιβή των ανάδοχων γονέων ήταν χαμηλή και όχι σταθερή. Μια τροφός θα έφερνε πίσω το σώμα ενός μωρού που είχε πάρει και θα έλεγε στο προσωπικό του ιδρύματος ότι είναι «παγωμένο» — δηλαδή νεκρό. Σε άλλες περιπτώσεις, ανάδοχες οικογένειες εγκατέλειψαν ξανά τα παιδιά. Υπήρχαν επίσης περιπτώσεις κακοποίησης, ακόμη και βιασμού. Όλα αυτά υπονόμευσαν την ανάδοχη φροντίδα και τα ιδρύματα κέρδισαν έδαφος».

Η κακοποίηση των παιδιών που πέρασαν από το σύστημα ανάδοχης φροντίδας χωρίς επίβλεψη μπορούσε να παραταθεί ακόμη και όταν ήταν έξω από αυτό. Η Θεοδωροπούλου μάς είπε την ιστορία ενός αγοριού που προσπάθησε να αναφέρει ότι οι ανάδοχοι γονείς του τον κακοποίησαν σεξουαλικά. Κρίθηκε ψυχικά άρρωστος και βίαια παραδόθηκε σε ψυχιατρικό ίδρυμα. Σε άλλες περιπτώσεις, παιδιά με αναπηρία και παιδιά με ψυχικές ασθένειες ή αναπτυξιακά προβλήματα, θα κατέληγαν στο ΠΙΚΠΑ Λέρου, που ιδρύθηκε το 1963 για να φιλοξενήσει παιδιά από το Δημόσιο Παιδιατρικό Νευροψυχιατρικό Νοσοκομείο «Νταού Πεντέλης», στο πλαίσιο του συνολικού έργου της μεταφοράς — και απομόνωσης — ψυχικά ασθενών από όλη τη χώρα στη Λέρο. 

Το ΠΙΚΠΑ Λέρου αποτελούσε μέρος της λεγόμενης «Αποικίας Ψυχοπαθών», που ιδρύθηκε στο νησί το 1957 και σήμερα είναι γνωστή ως το διαβόητο «κολαστήριο». Πολλοί από αυτούς που είχαν εγκλειστεί στο «κολαστήριο» δεν θα έφευγαν ωσότου μια διεθνής πρωτοβουλία αποϊδρυματοποίησης τη δεκαετία του 1990, που χρηματοδοτήθηκε από την ΕΕ, ακολούθησε μια σειρά από δημοσιεύματα στον διεθνή Τύπο και ένα ντοκιμαντέρ που είχαν αποκαλύψει τις φρικτές συνθήκες στις οποίες είχαν υποβληθεί οι ασθενείς. ((Η αποϊδρυματοποίηση στη Λέρο έχει τεκμηριωθεί σε διάφορες πηγές. Ψυχίατροι που συμμετείχαν στη διαδικασία όπως ο Ιωάννης Λουκάς, ο Ιωάννης Τσιάντης, ο Θεόδωρος Μεγαλοοικονόμου και ο Felix Guattari, μεταξύ άλλων, έχουν γράψει όλοι τους δικούς τους αφηγήσεις και σχόλια γι’ αυτήν.))

Από το 1939, όταν περιήλθε στη δικαιοδοσία του Υπουργείου Υγείας, το ΠΙΚΠΑ έχει υποστεί πολλές αλλαγές στη διοικητική δομή και την εποπτεία, αλλά στις δεκαετίες του 1950 και του 1960 επεκτάθηκε σχεδόν στο μέγεθος ενός πλήρους συστήματος υγειονομικής περίθαλψης και πρόνοιας για ανηλίκους. Στο απόγειό του, οι υπηρεσίες του περιλάμβαναν τα πάντα, από σχολεία για ιατρικό προσωπικό και κινητές ιατρικές μονάδες μέχρι κλινικές, νοσοκομεία και νηπιαγωγεία. Από το 1925 λειτουργούσε επίσης καλοκαιρινές κατασκηνώσεις από τον Ιούνιο ως τα τέλη Σεπτεμβρίου για ποιοτικό χρόνο και θεραπεία για παιδιά που πάσχουν από φυματίωση. Οι «Εξοχές», όπως ονομάζονταν, σταμάτησαν κατά τη διάρκεια του πολέμου, αλλά άρχισαν να λειτουργούν ξανά μετά το 1945. Το 1948, η εντολή του επεκτάθηκε για να δεχτεί άπορα παιδιά με προβλήματα στην ανάπτυξη ή οποιαδήποτε χρόνια ασθένεια, και το 1951 για να συμπεριλάβει και εργαζόμενα παιδιά, καθώς και όλα τα παιδιά που παρακολουθούνταν από γιατρούς. Το 1956 το ΠΙΚΠΑ δημιούργησε την πρώτη του δομή για ανάπηρα παιδιά. Σταδιακά, θα κατέληγε να διευθύνει τα περισσότερα ιδρύματα για παιδιά με αναπηρία στην Ελλάδα.

Η ιδρυματοποίηση στις Παιδοπόλεις, στα ορφανοτροφεία και στους παιδικούς σταθμούς δημιούργησε κι ένα πρόσθετο πρόβλημα που στοιχειώνει μέχρι σήμερα τις οικογένειες: τις παράνομες παιδοθεσίες. Στα απομνημονεύματά της, η Φρειδερίκη είχε υποστηρίξει ότι οι κομμουνίστριες είχαν εγκαταλείψει τα παιδιά τους και ακόμη και ότι είδε μια γυναίκα να πετάει κυριολεκτικά το μωρό της, το οποίο υποτίθεται ότι το πήρε ένας αξιωματικός του στρατού και της το παρέδωσε. Μετά την πτώση της χούντας του 1967-1974, κομμουνιστές αντάρτες που είχαν εξοριστεί σε στρατόπεδα στα νησιά ανέφεραν ότι τα παιδιά τους απήχθησαν από εκεί. Στην πραγματικότητα, τα παιδιά μεταφέρθηκαν στις Παιδοπόλεις ή στο ΠΙΚΠΑ και στη συνέχεια δόθηκαν με αδιαφανείς διαδικασίες, με εξαπάτηση των βιολογικών γονέων στους οποίους ειπώθηκε ότι τα παιδιά είχαν πεθάνει, ή και με χρηματικό αντάλλαγμα, σε ανάδοχους γονείς στις Ηνωμένες Πολιτείες, συχνά με τη βοήθεια αξιωματούχων στις κυβερνήσεις Τρούμαν και Αϊζενχάουερ, καθώς και ελληνοαμερικανικών οργανώσεων, όπως η AHEPA (American Hellenic Educational Progressive Association). Παρόλο που ο ελληνικός Τύπος είχε δημοσιεύσει άρθρα για το θέμα από τη δεκαετία του 1960, μόλις το 1996 τα αμερικανικά ΜΜΕ άρχισαν να ξεθάβουν την ιστορία για να φτάσουν στο βάθος της. Η πλήρης έκταση αυτού που είχε συμβεί αποκαλύφθηκε το 2019, με το βιβλίο Adoption, Memory, and Cold War Greece: Kid pro quo? της Gonda Van Steen, καθηγήτριας Σύγχρονης Ελληνικής και Βυζαντινής Ιστορίας στο King’s College του Λονδίνου.((Gonda Van Steen, Adoption, Memory, and Cold War Greece: Kid pro quo?, University of Michigan Press, 2019· Ζητούνται παιδιά από την Ελλάδα: Υιοθεσίες στην Αμερική του Ψυχρού Πολέμου, Εκδόσεις Ποταμός, 2021.))

Ανακαλύπτοντας το θύμα

Μετά την αποτυχημένη απόπειρα αντιπραξικοπήματος του Βασιλιά Κωνσταντίνου κατά της χούντας, τον Δεκέμβριο του 1967, η βασιλική οικογένεια αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα. Έτσι, σε μια περίεργη ανατροπή της μοίρας, ήταν οι δικτάτορες που έφεραν την πρόνοια, συμπεριλαμβανομένης της προστασίας των παιδιών, υπό την αρμοδιότητα του κράτους. Με Νομικό Διάταγμα, το 1970, όλα τα βασιλικά ιδρύματα και φιλανθρωπικά ιδρύματα — μαζί με τις χρηματοδοτικές τους διατάξεις — απορροφήθηκαν από τον Εθνικό Οργανισμό Πρόνοιας. Ο ρόλος τους δεν άλλαξε σημαντικά την επόμενη δεκαετία, αν και η εξέλιξη της Ελλάδας σε μια πιο προηγμένη οικονομία, μετά τη μακρά και ταραχώδη διαδικασία της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης, σήμαινε ότι ο αριθμός των παιδιών που κινδύνευαν σταδιακά θα άρχιζε να μειώνεται.

Μόλις το 1981, όταν ανέλαβε την εξουσία το ΠΑΣΟΚ, το σύστημα πρόνοιας θα προχωρούσε στην επόμενη φάση. Ένα από τα πιο σημαντικά και με διάρκεια επιτεύγματα του ΠΑΣΟΚ ήταν η δημιουργία του ΕΣΥ (Εθνικού Συστήματος Υγείας), το 1983, το οποίο έθεσε σε εφαρμογή ένα συνοπτικό πλαίσιο για την υγειονομική περίθαλψη που περιλάμβανε και πτυχές της πρόνοιας. Το Υπουργείο που την επέβλεπε μετονομάστηκε πλέον σε Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας. 

Τα πρώτα οκτώ χρόνια της εξουσίας του ΠΑΣΟΚ, από το 1981 έως το 1989, περιελάμβαναν πολλές αποφασιστικές, προοδευτικές μεταρρυθμίσεις στα δικαιώματα των εργαζομένων, τα πολιτικά δικαιώματα και την εκπαίδευση, αλλά η πρόνοια εξακολουθούσε να υστερεί. Όχι μόνο ο Εθνικός Οργανισμός Πρόνοιας δεν γνώρισε καμία σημαντική αλλαγή στις δεκαετίες του 1970 και του 1980, αλλά ειδικά όσον αφορά την προστασία των παιδιών, η ιδέα της πρόληψης της θυματοποίησης και της κακοποίησης, αν και κέρδιζε έδαφος στην Ευρώπη, δεν υπήρχε σε κανέναν τομέα του ελληνικού κράτους.

Η Ξένη Δημητρίου, πρώην εισαγγελέας του Αρείου Πάγου, έχει υπηρετήσει τρεις θητείες ως εισαγγελέας ανηλίκων σε τρεις διαφορετικές δεκαετίες. Έχει διαβάσει χιλιάδες σελίδες νομικής θεωρίας για τα παιδιά, έχει παρακολουθήσει εκατοντάδες συνέδρια και έχει ανταλλάξει απόψεις με δεκάδες άλλους εισαγγελείς σε όλο τον κόσμο. Όταν τη συναντήσαμε, λίγο μετά την αφυπηρέτησή της, μάς μίλησε για την εμπειρία της για το πού είχε οδηγήσει η μακρά άρνηση της Ελλάδας να αναγνωρίσει τη θυματοποίηση των παιδιών. 

Στις πρώτες μέρες της ως εισαγγελέας ανηλίκων στη δεκαετία του 1980 — «μια μη προνομιακή θέση, σχεδόν τιμωρία τότε» — είδε ξανά και ξανά αστυνομικούς να μπαίνουν στο γραφείο της με παιδιά που είχαν συλληφθεί βάναυσα. Ένα αγόρι μπήκε με πολύ πρησμένα αυτιά. Της είπε ότι του είχαν βάλει μανταλάκια στα αυτιά για να τον ανακρίνουν και τον είχαν κρεμάσει ανάποδα από το μπαλκόνι για να τον τρομάξουν να ομολογήσει. Σε άλλες περιπτώσεις, ακολουθώντας το γράμμα του νόμου, αναγκάστηκε να ασκήσει δίωξη σε παιδιά έξι και επτά ετών ή να στείλει ανήλικους παραβάτες του νόμου σε ιδρύματα που ήταν στην πραγματικότητα φυλακές.

Η Δημητρίου αναφέρθηκε στην Καλλιόπη Σπινέλλη, γνωστή ποινικολόγο ως «δάσκαλό της, δάσκαλο όλων μας». Η Σπινέλλη πιστώνεται, μεταξύ πολλών άλλων, ότι πρότεινε την αντικατάσταση του όρου «ανήλικοι εγκληματίες» με «ανήλικους παραβάτες» και ότι υποστήριξε μια παιδαγωγική αντί για μια ποινική προσέγγιση της δικαιοσύνης για τους ανηλίκους. Κάποιοι άλλοι εξέχοντες θεωρητικοί και επαγγελματίες του δικαίου άρχισαν σταδιακά να υποστηρίζουν μια διαφορετική σχέση μεταξύ των παιδιών και του κράτους.

Οι σύγχρονες διεθνείς ιδέες για τα δικαιώματα των παιδιών μιλούν μόνο για «θύματα», επέμεινε η Δημητρίου. «Δεν το γνωρίζαμε στην Ελλάδα, αλλά η προστασία των θυμάτων δεν ήταν νέο θέμα διεθνώς», μάς είπε. «Αν και στις ΗΠΑ, η προστασία των θυμάτων άρχισε να γίνεται συστηματική περίπου εκείνη την εποχή, το 1985, με τη δημιουργία Μονάδων Υπηρεσιών Θυμάτων που λειτουργούν σε δικαστήρια ανηλίκων εκεί. Ήταν ένας Εισαγγελέας που ανέλαβε αυτή την πρωτοβουλία το 1985. Έτσι, το 1983, αυτές οι ιδέες είχαν αρχίσει να αναπτύσσονται σε όλο τον κόσμο. Η αλήθεια είναι ότι η καθηγήτρια Σπινέλλη μάς είχε μιλήσει και για τα θύματα, στο πλαίσιο της προστασίας των ανηλίκων. Απλώς δεν ήξερα ότι η Εισαγγελία δεν κάλυπτε και αυτόν τον τομέα. Έτσι, όταν ξεκίνησα να δουλεύω εκεί, είπα ότι η Εισαγγελία θα έχει διπλή πτυχή. Στη συνέχεια, ζητήσαμε να ακολουθήσει η αστυνομία και το έκανε. Όλα όσα περνούν μέσα από το δικαστικό σώμα και τις αστυνομικές υπηρεσίες θα πρέπει να έχουν διπλή πτυχή. Η μία πτυχή είναι ο ανήλικος δράστης και η άλλη πτυχή το ανήλικο θύμα. Τόσο επειδή οι ανήλικοι συχνά αλλάζουν μεταξύ αυτών των δύο ρόλων όσο και επειδή, εκείνη την εποχή, τα πράγματα δεν γίνονταν αντιληπτά υπό αυτό το πρίσμα, ακόμη και σε παγκόσμιο επίπεδο. Ακόμη και οι ΗΠΑ ήταν ακόμα στα πρώτα στάδια».

Σε μια ομιλία της που έδωσε το 1991, μεταξύ των θητειών της ως εισαγγελέα ανηλίκων, η Δημητρίου είπε ότι είχε συνταχθεί νομοσχέδιο για «Μονάδες Φροντίδας Ανηλίκων» από το 1984. Σκοπός του σχεδίου ήταν η δημιουργία μιας δομής, έτσι ώστε «οι ανήλικοι παραβάτες ως 12 ετών να μην εμπλέκονται με κανένα τρόπο με μηχανισμούς καταστολής, όπως η αστυνομία, ο εισαγγελέας και το Δικαστήριο Ανηλίκων, αλλά να φροντίζονται από τις υπηρεσίες πρόνοιας». Στη συνέχεια, περιέγραψε τις βέλτιστες πρακτικές που βρέθηκαν σε υπάρχοντα ιδρύματα — σταματώντας σε ένα σημείο για να αναρωτηθεί αν «ήρθε η ώρα να νομοθετηθεί ότι οι ανήλικοι παραβάτες θα μπορούσαν να τοποθετηθούν σε ανάδοχες οικογένειες. Η κοινωνία ανταποκρίνεται θετικά. Γιατί να καθυστερήσουμε άλλο;»

Η ομιλία της Δημητρίου το 1991 απηχούσε τις ιδέες που θα άρχιζαν να διαμορφώνουν νέες έννοιες για την παιδική προστασία. Το 1985 και το 1990, ο ΟΗΕ είχε δημοσιεύσει κατευθυντήριες γραμμές για την απόδοση δικαιοσύνης στους ανήλικους παραβάτες και την πρόληψη της παραβατικότητας σε ανηλίκους αντίστοιχα. Την ίδια περίοδο είχε ψηφιστεί και η Σύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού.

Τα πράγματα άλλαζαν, αλλά στην περίπτωση της Ελλάδας ο ρυθμός ήταν και παραμένει αργός. Οι ελληνικές κυβερνήσεις της δεκαετίας του 1990 έκαναν μερικές προσπάθειες να εκσυγχρονίσουν το σύστημα πρόνοιας ή μάλλον να το δημιουργήσουν, αφού σε όλη την εξέλιξή τους οι διάφορες υπηρεσίες λειτουργούσαν ανεξάρτητα. Το 1992, ένας νόμος ουσιαστικά διέλυσε τον Εθνικό Οργανισμό Πρόνοιας και το ΠΙΚΠΑ, σε μια προσπάθεια να δημιουργηθεί ένα ενιαίο σύστημα που τέθηκε υπό την εξουσία του Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας.

Ένας άλλος νόμος, το ίδιο έτος, εισήγαγε νομικές διαδικασίες για την ανάδοχη μέριμνα και τροποποιήθηκε το 1996, προσθέτοντας ένα αυστηρότερο πλαίσιο για τον ρόλο των κοινωνικών ερευνών στις διαδικασίες παιδοθεσίας και αναδοχής. Αυτός ο νόμος έκανε επίσης ένα σημαντικό βήμα αλλάζοντας τους νόμους του Μεταξά για την εισαγωγή κοινωνικών υπηρεσιών στα δικαστήρια και τις εισαγγελίες, αν και η εντολή τους παρέμεινε να χειρίζονται την παραβατικότητα των ανηλίκων.

Το σημαντικότερο ίσως τότε βήμα έγινε το 1998 από την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, αυτή τη φορά επί πρωθυπουργίας Κώστα Σημίτη, όταν επιχειρήθηκε η δημιουργία Εθνικού Συστήματος Κοινωνικής Φροντίδας. Τα επόμενα χρόνια, οι μονάδες του πρώην ΠΙΚΠΑ συγκεντρώθηκαν διαδοχικά και στη συνέχεια αποκεντρώθηκαν ξανά. Γενικά υπό την εποπτεία της περιφερειακής διοίκησης, αυτές οι μονάδες ακολούθησαν διαφορετικές πορείες. Μια ενσάρκωση μετά το ΠΙΚΠΑ, η μονάδα Λεχαινών για παιδιά με ειδικές ανάγκες, έγινε παγκοσμίως γνωστή για τις φρικτές συνθήκες της.

Το νέο σύστημα έδωσε σαφείς ρόλους στις περιφερειακές διοικήσεις, αλλά επίσης ξεκαθάρισε τους όρους υπό τους οποίους οι ιδιωτικές ΜΚΟ θα μπορούσαν να πραγματοποιήσουν προγράμματα πρόνοιας. Έτσι, η δεκαετία του 1990 ήταν επίσης η δεκαετία κατά την οποία οι ΜΚΟ θα άρχιζαν όλο και περισσότερο να παρεμβαίνουν και να καλύπτουν τις ελλείψεις στην προστασία των παιδιών. Το ελληνικό παράρτημα των Παιδικών Χωριών SOS ήταν ενεργό από το 1975, αλλά τώρα η μη κυβερνητική φροντίδα για τα παιδιά θα γίνει πιο πολυσχιδής. Το Χαμόγελο του Παιδιού δημιουργήθηκε το 1995 και η Κιβωτός του Κόσμου θα ακολουθούσε το 1998. Και οι τρεις αυτοί οργανισμοί θα αναπτυχθούν τα επόμενα χρόνια και θα καλύπτουν ενεργά τα κενά της κρατικής πρόνοιας.

Η δεκαετία έκλεισε με ένα προεδρικό διάταγμα το 1999 που προσπάθησε να περιορίσει τις παράνομες παιδοθεσίες, αναθέτοντας όλες τις ευθύνες επίβλεψης στις περιφερειακές υπηρεσίες πρόνοιας — περιφερειακά ιδρύματα και Διευθύνσεις Κοινωνικής Μέριμνας. Με μια τροπολογία του 2003, ακόμη περισσότερες ευθύνες πρόνοιας θα κατευθυνθούν στις περιφερειακές υπηρεσίες υγείας που είχαν δημιουργηθεί ένα χρόνο νωρίτερα. Σύμφωνα με την επεξηγηματική έκθεση που συνοδεύει το προσχέδιο του νομοσχεδίου, αυτό θα επιτρέψει «καλύτερο συντονισμό, παρακολούθηση και αξιολόγηση» των υπηρεσιών κοινωνικής πρόνοιας. Η Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών που επιβλέπει την εφαρμογή της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού σημείωσε αυτή την προσπάθεια, αλλά διαπίστωσε ότι δεν αποτελούσε ένα συνεκτικό σύστημα παιδικής προστασίας. Μερικά από τα προβλήματα που τόνισε η επιτροπή περιελάμβαναν την έλλειψη σαφούς εντολής μεταξύ των αρχών και ενός κεντρικού φορέα που θα συντόνιζε όλες τις υπηρεσίες, προβλήματα που εξακολουθούν να υπάρχουν μέχρι σήμερα.

Η ομιλία της Ξένης Δημητρίου το 1991 τελείωσε λέγοντας ότι «ίσως είναι καιρός να μεγαλώσει το δίκαιο των ανηλίκων». Σηματοδότησε την αρχή μιας περιόδου έντονων πιέσεων από επαγγελματίες παιδικής προστασίας για το σχεδιασμό και την εφαρμογή ενός κατάλληλου συστήματος πρόνοιας για τα παιδιά. Αλλά στη δεκαετία του 1990, ένα σύστημα πρόνοιας που θα αντιμετώπιζε προβλήματα που δεν θα μπορούσαν να επιλυθούν με επιδόματα ήταν ακόμα μια πρόκληση. Η λέξη αποϊδρυματοποίηση είχε πολύ πρόσφατα διαδοθεί για πρώτη φορά μετά τις προσπάθειες αλλαγής των συνθηκών στη Λέρο. Και μόλις είχαν αρχίσει να ακούγονται φωνές ειδικών που μιλούσαν για το πώς η ιδρυματοποίηση των παιδιών είναι συνολικά επιβλαβής.

Εν τέλει, το 2010, μια τροποποίηση νόμου του καθεστώτος Μεταξά, η οποία εξουσιοδοτούσε τις Εταιρείες Προστασίας Ανηλίκων να ασχολούνται όχι μόνο με την «παραβατικότητα» αλλά επίσης και με την «θυματοποίηση» των ανηλίκων, σηματοδότησε μια προσπάθεια μεταρρύθμισης του οπισθοδρομικού χαρακτήρα της παιδικής προστασίας — αν και, ως επί το πλείστον, συμβολικά. 

Ωστόσο, τη στιγμή που η ανάγκη να μετατοπιστεί το επίκεντρο του συστήματος προστασίας των παιδιών γινόταν εμφανής στους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής, η Ελλάδα βρέθηκε στη δίνη μιας τρομερής οικονομικής κρίσης. Διαδοχικές κυβερνήσεις έχουν εισαγάγει από τότε μια σειρά «σχεδίων» για την προστασία των παιδιών, τα οποία έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: ελάχιστες από τις διατάξεις τους έχουν εφαρμοστεί.

Ιωάννης Μεταξάς

Actor card content

• Δικτάτορας (πρώην) • Ελλάδα

• 2
• 1

Δείτε το πρόσωπο/φορέα

Η Μονάδα στέκεται στην έξοδο από την πόλη των Λεχαινών με κατεύθυνση προς το χωριό Μυρσίνη, με θέα τους πυλώνες του υποσταθμού της ΔΕΗ. Το κτήριο, που ανήκει στη Μητρόπολη Ηλείας, είναι μια τετραώροφη, σταυροειδής κατασκευή που στεφανώνεται από τρούλο. Ο σχεδιασμός του δύσκολα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί κατάλληλος για την προβλεπόμενη χρήση του.

Ίσως αυτός ήταν ο λόγος που κρίθηκε απαραίτητο να περιοριστεί η κίνηση του επτάχρονου τυφλού κοριτσιού που είχε εισαχθεί στο ίδρυμα σε ηλικία τριών ετών. Πλήρως ικανή να κινηθεί, αλλά τυφλή, γεμάτη με την ενέργεια της παιδικής ηλικίας, θα χρειαζόταν κάποιον να την προσέχει συνεχώς. «Για το καλό της», λοιπόν, κάποιος αποφάσισε να την κλείσουν σε ένα κλουβί — όλη μέρα, κάθε μέρα. Όταν έφτασε πλέον δεκαέξι χρόνων, δεν μπορούσε καν να αρθρώσει το όνομά της.

Η Μονάδα Λεχαινών ιδρύθηκε το 1987 ως «Κέντρο Περίθαλψης Παίδων», ή ΚΕΠΕΠ, και άρχισε να λειτουργεί δύο χρόνια αργότερα, με αποστολή τη φροντίδα παιδιών με αναπηρία ηλικίας από έξι έως δεκαοκτώ ετών. Στην αρχική του σύλληψη προοριζόταν για τα παιδιά της Ηλείας και της ευρύτερης Πελοποννήσου. Σταδιακά, εισήχθησαν παιδιά με αναπηρία από όλη την Ελλάδα, είτε κατόπιν αιτήματος των γονιών τους είτε κατόπιν εισαγγελικής εντολής. Παλαιότερα ανεξάρτητο ίδρυμα, από το 2013 αποτελεί ένα από τα παραρτήματα του Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας Δυτικής Ελλάδας. Κατά κανόνα, οι νοσηλευτές στη Μονάδα ήταν δίχως εξειδίκευση και ο αριθμός τους ανεπαρκής: ενδεικτικά, το 2018, πέντε εργαζόμενοι στον τομέα της υγείας, επτά βοηθοί και πέντε επικουρικοί συμβασιούχοι για 44 κατοίκους. Ο ξυλουργός που έφτιαξε τα κλουβιά θεωρείται επίσης προσωπικό του ιδρύματος.

Ο παγωμένος χρόνος

Στη Μονάδα Λεχαινών, παιδιά με αναπηρία ήταν δεμένα στα κρεβάτια τους ή κρατήθηκαν μέσα σε κλουβιά για χρόνια, χωρίς να τα αφήνουν ποτέ να σηκωθούν ή να περπατήσουν, ούτε για μια ώρα μέσα στην ημέρα. Κάποια παιδιά μεγάλωσαν και ενηλικιώθηκαν δεμένα. Κάποια πέθαναν δεμένα.

Αυτές οι πρακτικές δεν αποτελούσαν μυστικό. Το 2008, μια ομάδα Ευρωπαίων εθελοντών που πέρασαν λίγο χρόνο στο Κέντρο Λεχαινών, σοκαρισμένη από τον τρόπο με τον οποίο ένα σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος μεταχειριζόταν τα παιδιά με αναπηρία, συνέταξε μια έκθεση την οποία διένειμε σε διάφορους Ευρωπαίους αξιωματούχους και οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Τον Σεπτέμβριο του 2009, αντιπροσωπεία του Συνηγόρου του Πολίτη, αποτελούμενη από τον Βοηθό Συνήγορο για τα ∆ικαιώµατα του Παιδιού, Γιώργο Μόσχο, τον Βοηθό Συνήγορο Υγείας και Κοινωνικής Προστασίας, Γιάννη Σακέλλη και τις ειδικές επιστήµονες Ιωάννα Κουβαριτάκη και Ειρήνη Κυριακάκη, καθώς και την Μαίη Παπούλια, ψυχολόγο και σύζυγο του τότε Προέδρου της Δημοκρατίας, επισκέφτηκε το ίδρυμα για πρώτη φορά. Θα ακολουθούσαν κι άλλες επισκέψεις.

Λίγο πριν από τη δημοσίευση του πορίσματος του Συνηγόρου, τον Φεβρουάριο του 2011, με την οικονομική κρίση να βαθαίνει ολοένα, οι κάμερες της ΕΡΤ μπήκαν στο ίδρυμα. Το ρεπορτάζ ​​μεταδόθηκε στις κεντρικές απογευματινές ειδήσεις, δείχνοντας τα δεμένα παιδιά και φιλοξενώντας συνέντευξη της τότε διευθύντριας του ιδρύματος, Άννας Μαζαράκη, η οποία υποστήριξε πως είχε κάνει ό,τι είναι δυνατόν με τα διαθέσιμα μέσα για να βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσης, αλλά πως τα παιδιά παρέμεναν δεμένα πρωτίστως για τη δική τους ασφάλεια.

Ο Ανδρέας Λοβέρδος, τότε υπουργός Υγείας, παρενέβη στον αέρα και αφού εξήρε το έργο της διευθύντριας, δήλωσε ότι «έχει δώσει εντολή» να επιτρέπεται στους δημοσιογράφους να καταγράφουν τις συνθήκες σε όλα τα ιδρύματα της χώρας και οι υπεύθυνοι των ιδρυμάτων να μιλούν στα ΜΜΕ για τα κακώς κείμενα. Όταν η παρουσιάστρια παρατήρησε ότι οι δημοσιογράφοι έπρεπε να ρίξουν φως στα προβλήματα, αλλά τα προβλήματα έπρεπε και να λυθούν, ο Λοβέρδος υποσχέθηκε ότι θα προσληφθούν εντός λίγων ημερών πέντε ακόμη άτομα στο υγειονομικό προσωπικό και άλλοι τρεις εργαζόμενοι μέχρι το τέλος του έτους, αποδίδοντας τα βασανιστήρια που ήρθαν στο φως στο δελτίο ειδήσεων στην υποστελέχωση. Υποσχέθηκε επίσης ότι θα εξασφαλιστούν νέοι χώροι, ώστε οι ανήλικοι να χωριστούν από τους ενήλικους.

Ερωτώμενη από την παρουσιάστρια αν οι νέες προσλήψεις που υποσχόταν ο υπουργός θα αντιμετωπίσουν το πρόβλημα, η διευθύντρια απάντησε ότι «τη λύση θα δώσει η επιστημονική κοινότητα» και ότι «το αν θα πρέπει να λυθούν ή όχι είναι θέμα των ειδικών».

Όταν δημοσιεύτηκε η έκθεση του Συνηγόρου του Παιδιού, έγινε σαφές ότι οι απάνθρωπες συνθήκες στη Μονάδα Λεχαινών ήταν απολύτως γνωστές σε διάφορα επίπεδα της διοίκησης του ελληνικού κράτους. Από την έκθεση του Συνηγόρου προέκυπτε ότι το Σ.Ε.Υ.Υ.Π. (Σώμα Επιθεωρητών Υπηρεσιών Υγείας) είχε πραγματοποιήσει ελέγχους στη Μονάδα το 2007 και το 2009, και είχε διαπιστώσει τα προβλήματα, για τα οποία είχε διατυπώσει προτάσεις προς τη διοίκηση — προτάσεις που ποτέ δεν υλοποιήθηκαν.

Από την έκθεση προέκυπτε επίσης ότι o Συνήγορος, μετά την αρχική του επίσκεψη στο ίδρυμα τον Σεπτέμβριο του 2009, είχε προβεί σε μια σειρά κινήσεων, προσπαθώντας να παροτρύνει τις αρμόδιες αρχές να δράσουν. Μεταξύ άλλων, είχε αποστείλει έγγραφο προς την υφυπουργό Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Φώφη Γεννηµατά, περιγράφοντας την κατάσταση στα Λεχαινά και είχε επίσης ενημερώσει τη Βουλή στο πλαίσιο της ετήσιας έκθεσής του.

Μετά την επικοινωνία του Συνηγόρου προς την υφυπουργό, ο Γενικός Γραµµατέας Πρόνοιας Γιώργος Κατριβάνος απέστειλε έγγραφο προς όλες τις Μονάδες Κοινωνικής Φροντίδας, ζητώντας «άµεση εφαρµογή των οδηγιών του Συνηγόρου και ιδιαίτερα όσων αφορούν την καταστρατήγηση των δικαιωµάτων ή την παραµέληση των αναγκών των παιδιών, όπως η χρήση ξύλινων κουβουκλίων, η κατάχρηση της κατασταλτικής φαρµακευτικής αγωγής χωρίς γραπτή οδηγία ιατρού και η χρήση καµερών».

Η Μαζαράκη με τη σειρά της διατύπωσε αίτημα προς τον ψυχίατρο ∆ιονύσιο Τσάγκο, ο οποίος παρακολουθούσε τότε το ίδρυμα, ζητώντας του να συμβάλει στην εξεύρεση λύσης για να αλλάξουν οι πρακτικές της καθήλωσης των παιδιών. Ο Τσάγκος απάντησε το εξής:

«Αναγνωρίζω σαφώς ότι η καθήλωση ενός περιθαλπόµενου µε ιµάντες καταστρατηγεί σε µεγάλο βαθµό τα ατοµικά ανθρώπινα δικαιώµατα όµως πάνω από αυτά είναι το δικαίωµα της ίδιας της ζωής. Με δεδοµένο τη βαριά νοητική υστέρηση των περιθαλπόµενων, είναι απολύτως αναγκαία η καθήλωσή τους µε ιµάντες για να µην υπάρξει αυτοκαταστροφική ενέργεια την οποία βέβαια δεν θα έχει καταλάβει λόγω της πάθησης ο περιθαλπόµενος. Οι ιµάντες θα συνεχίσουν να υπάρχουν όσο υφίστανται τόσο βαριά και µε υψηλού βαθµού επικινδυνότητα περιστατικά».

Ο Συνήγορος στην έκθεσή του σημείωσε ότι ο ψυχίατρος της Μονάδας είχε απαντήσει χωρίς να υποβάλει «ιατρικές γνωματεύσεις για συγκεκριμένες περιπτώσεις ασθενών, ούτε επιστημονικά στοιχεία που να υποστηρίζουν την ανάγκη περιορισμού». Επισήμανε επίσης ότι «οι συστάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων στο πλαίσιο της Σύμβασης κατά των Βασανιστηρίων και Άλλης Σκληρής, Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας δεν φαίνεται να δικαιολογούν τον σωματικό περιορισμό, με εξαίρεση τις ψυχιατρικές μονάδες για ενήλικες ασθενείς και μόνο υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Ιδιαίτερα ο περιορισμός σε κρεβάτια/περιβλήματα, θεωρείται ακατάλληλη ψυχιατρική πρακτική και συνιστά εξευτελιστική μεταχείριση». Όσον αφορά την απόφαση να «χρησιμοποιηθούν μέσα "μηχανικού περιορισμού", όπως ιμάντες, η καταλληλότητά του αποφασίζεται κατά περίπτωση, τηρουμένων των αναλογιών, και χρησιμοποιείται σπάνια και μόνο όταν συνταγογραφείται από γιατρό (ή μετά από άμεση συμβουλή γιατρού κοινοποίηση και παραλαβή έγκρισης). Η προσφυγή σε αυτό θα πρέπει να γίνεται κατ' εξαίρεση, ως έσχατη λύση και για την ελάχιστη αναγκαία διάρκεια, ενώ η μακροχρόνια χρήση του δεν έχει θεραπευτικές ιδιότητες και θεωρείται κατάχρηση με θεραπευτικούς όρους. Αυτή η πρακτική δεν δικαιολογείται από ελλείψεις προσωπικού, καθώς κάθε περίπτωση περιορισμού απαιτεί από ένα μέλος του προσωπικού να παρέχει άμεση προσωπική βοήθεια και συνεχή επίβλεψη, ενώ η ηλεκτρονική επιτήρηση δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη συνεχή φυσική παρουσία που απαιτείται. Ταυτόχρονα, κάθε τέτοιο περιστατικό θα πρέπει να καταγράφεται σε ειδικό μητρώο και στον προσωπικό ιατρικό φάκελο του ασθενούς με συγκεκριμένα στοιχεία, όπως η ώρα έναρξης και λήξης του περιορισμού, το όνομα του γιατρού κ.λπ. μεθόδων ελέγχου του ασθενούς και να εκπαιδεύονται στις επιπτώσεις που έχει η πρακτική του σωματικού περιορισμού στον ασθενή».

Ο Συνήγορος κατέληξε ότι «οι πρακτικές που επιλέχθηκαν σαφώς δεν εμπίπτουν στο πεδίο της νομιμότητας και παραβιάζουν σοβαρά το καθήκον σεβασμού και προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των κατοίκων με σοβαρές ψυχικές αναπηρίες».

Τον Νοέμβριο του 2014, φωτογραφίες από τα Λεχαινά διαδόθηκαν σε όλο τον κόσμο, όταν το BBC δημοσίευσε ένα άρθρο με τίτλο Τα ανάπηρα παιδιά κλεισμένα σε κλουβιά. Λίγες μέρες αργότερα, η Κατερίνα Παπακώστα, η οποία τότε είχε γίνει υφυπουργός Υγείας στην κυβέρνηση Νέας Δημοκρατίας-ΠΑΣΟΚ, επισκέφτηκε το ίδρυμα σε μια κίνηση που φαινόταν μάλλον αναγκαστική, μετά την κατακραυγή που ακολούθησε τη δημοσίευση του άρθρου.

Σε δηλώσεις της στα ΜΜΕ υποστήριξε ότι η Μονάδα δεν εμπίπτει στην ευθύνη της αλλά του Υπουργείου Πρόνοιας και ανέφερε: «Ήρθα και μόνη μου να δω, διότι αυτό που μου είπαν οι επιστήμονες, τα πάρκα, όπου μια μερίδα παιδιών για λόγους προστασίας δικής τους πρέπει να βρίσκονται, κάποιοι τα παρουσίασαν τελείως διαφορετικά. Ρώτησα τους επιστήμονες που είναι εξειδικευμένοι και μου είπαν ότι σε αυτές τις περιπτώσεις έτσι γίνεται η προστασία των παιδιών, δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά. Με διαβεβαιώνουν εδώ και ο εθελοντής γιατρός που βρίσκεται εδώ και τον ευχαριστώ θερμά και οι δικές μου υπηρεσίες ότι σε αυτές τις περιπτώσεις έτσι συμβαίνει. Κατά συνέπεια λοιπόν πρέπει να μπαίνουν και κάποια πράγματα στη θέση τους για να μην είναι σε βάρος και των ίδιων των παιδιών όλη αυτή η ιστορία. Άρα λοιπόν βρισκόμαστε σήμερα εδώ επ’ ωφελεία των παιδιών και για να ξέρουν οι ευαίσθητοι και οι ευάλωτοι πολίτες ότι είμαστε παρόντες να υπερασπιστούμε τα δικαιώματά τους».

Τρία χρόνια μετά την έκθεση του Συνηγόρου που διαπίστωνε ότι οι συνθήκες στα Λεχαινά όχι μόνο παραβίαζαν τα ανθρώπινα δικαιώματα με εξόχως βάναυσο τρόπο, αλλά ήταν και παράνομες, στο ίδρυμα δεν είχε αλλάξει τίποτε απολύτως. Αντιθέτως, σαν να μην είχαν μεσολαβήσει εκθέσεις, αλληλογραφία, εγκύκλιοι, εντολές της Γενικής Γραμματείας κτλ, η νέα υφυπουργός αποφάσιζε να χαρίσει νομιμοποίηση στα κλουβιά αποκαλώντας τα «πάρκα», και να κρυφτεί πίσω από κάποιους υποτιθέμενους «ειδικούς» που γνωμοδοτούσαν ενάντια στον νόμο, στην ηθική και στις διεθνώς αποδεκτές επιστημονικές πρακτικές.

Μηδενική ανοχή

Ένα χρόνο περίπου μετά την επίσκεψη της υφυπουργού Παπακώστα, Η Κίνηση Χειραφέτησης Αναπήρων «Μηδενική Ανοχή» διοργάνωσε συμβολική κατάληψη στις εγκαταστάσεις των Λεχαινών. Είχαν μεσολαβήσει οι διπλές εκλογές του 2015, το εξάμηνο της «διαπραγμάτευσης» και η υπογραφή του τρίτου μνημονίου. Αναπληρώτρια υπουργός Κοινωνικής Αλληλεγγύης στην κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ ορίστηκε η Θεανώ Φωτίου.

Η κατάληψη της Μηδενικής Ανοχής στα Λεχαινά ξεκίνησε στις 4 Νοεμβρίου 2015 και διήρκεσε τέσσερις ημέρες. «Είχαμε κάνει την έρευνά μας, παρατηρήσαμε τι είχαν κάνει οι συνάδελφοί μας με αναπηρία στο εξωτερικό», μας είπε ο Αντώνης Ρέλλας, σκηνοθέτης, ανάπηρος ακτιβιστής και μέλος της «Μηδενικής Ανοχής». «Στη Μεγάλη Βρετανία, αυτή η διαδικασία είχε ξεκινήσει από τους ίδιους τους ανάπηρους. Βασίσαμε τις ενέργειές μας σε αυτό το προϋπάρχον μοντέλο. Είπαμε, "Πάμε να το κάνουμε αυτό, όπως όλοι οι άλλοι." Εμείς, που είμαστε απ' έξω, πρέπει να πάρουμε θέση για τις ζωές εκείνων που βρίσκονται μέσα. Τα ιδρύματα είναι εκεί που φυλάσσονται τα πιο ευάλωτα από τα ευάλωτα άτομα με αναπηρία, αυτά που δεν μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους, δεν έχουν κανέναν άλλον να υπερασπιστεί τα δικαιώματά τους, ούτε το προσωπικό που εργάζεται σε αυτόν τον τομέα ούτε τους γονείς τους, αν εξακολουθούν να είναι παρόντες».

«Φτάσαμε στα Λεχαινά την ώρα του φαγητού», είπε, «εννιά άτομα σε τέσσερα αυτοκίνητα, με δύο κάμερες. Θέλαμε να καταγράψουμε τι συνέβαινε και να αναδείξουμε εκείνα που η κοινωνία απορρίπτει, μεταφέροντάς τα σε ένα απομονωμένο κτίριο κάπου μακριά, κλείνοντας τα μάτια σε αυτές τις εικόνες. Θέλαμε να επισημάνουμε τη φρίκη στον πυρήνα της αναπηρίας, που δεν είναι άλλος από τη θεσμοθετημένη ζωή. Για εμάς τους ανάπηρους ακτιβιστές, δεν υπάρχει καλό ίδρυμα. Ακόμα κι αν τα Λεχαινά ήταν το Χίλτον, θα παρέμενε ένα ίδρυμα ασφαλούς τύπου που παραβιάζει κάθε έννοια ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Έχω δει ανθρώπους να συγκρατούνται με σχοινιά και σε άλλα ιδρύματα, όχι μόνο στα Λεχαινά. Παρόλα αυτά, τα Λεχαινά είναι μια μελέτη περίπτωσης στην αναπηρία. Όσο προετοιμασμένοι κι αν ήμασταν, η πραγματικότητα ξεπέρασε τους χειρότερους εφιάλτες μας…»

Κατά τη διάρκεια της κατάληψης, τέσσερα μέλη της Μηδενικής Ανοχής κατέθεσαν μήνυση στην Εισαγγελία Αμαλιάδας, καταγγέλλοντας τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε βάρος των ανάπηρων παιδιών και νέων που κρατούνται στο ίδρυμα.

«Μέχρι σήμερα, από το 2015, δεν έχουμε κληθεί να καταθέσουμε», μας είπε ο Ρέλλας. Μάλιστα, η Εισαγγελία αρχειοθέτησε την καταγγελία το 2016.

«Υπάρχουν συγκεκριμένες ευθύνες» είπε ο Ρέλλας. «Ποιος διέταξε τον σωματικό περιορισμό; Ποιος διέταξε την παρατεταμένη καταστολή με χημικά; Το να μην λογοδοτεί κανείς είναι σαν να μας ζητάτε να αποδεχτούμε ότι οι κάτοικοι με αναπηρία δεν αξίζουν να ζήσουν και επομένως δεν προκύπτουν ποινικές ευθύνες. Ο ΟΗΕ, που είδε το υλικό που συγκεντρώσαμε κατά τη διάρκεια της κατάληψης, λέει ότι αυτά είναι βασανιστήρια. Όπως και εμείς. Αυτό είδαμε. Βασανιστήρια είναι αυτά που είδαμε."

Στις 5 Νοεμβρίου 2015, η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ δημοσίευσε τις τελικές της παρατηρήσεις αφού εξέτασε την εφαρμογή από την Ελλάδα του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, το οποίο η χώρα μας έχει κυρώσει το 1997. Όσον αφορά την κατάσταση στα Λεχαινά, η Επιτροπή δήλωσε ότι το κράτος «θα πρέπει να λάβει άμεσα μέτρα για την κατάργηση της χρήσης κλειστών κρεβατιών καθήλωσης και της συστηματικής καταστολής σε ψυχιατρικά και συναφή ιδρύματα. Το κράτος θα πρέπει επίσης να δημιουργήσει ένα ανεξάρτητο σύστημα παρακολούθησης και αναφοράς και να διασφαλίσει ότι οι καταχρήσεις διερευνώνται αποτελεσματικά, οι υπεύθυνοι διώκονται ποινικά και παρέχεται αποκατάσταση στα θύματα και τις οικογένειές τους». Παρόμοιες συστάσεις είχαν γίνει τρία χρόνια νωρίτερα, με συγκεκριμένη αναφορά στο ίδρυμα των Λεχαινών.

Στις 13 Νοεμβρίου 2015, λίγες μέρες μετά την κατάληψη που διοργάνωσε η Μηδενική Ανοχή, το Ελληνικό Παρατηρητήριο του Ελσίνκι, μια ΜΚΟ για τα ανθρώπινα δικαιώματα, κατέθεσε αναφορά στην Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου, Ευτέρπη Κουτζαμάνη, στην οποία σημείωνε: «Λόγω του γεγονότος ότι τα μακροχρόνια βασανιστήρια παιδιών έγιναν εν γνώσει όλων των αρχών, από το Υπουργείο μέχρι την τοπική εισαγγελία, ενώ η έκθεση της Επιτροπής του Υπουργείου (σ.σ.: ενν. η Ειδική Επιτροπή Ελέγχου Προστασίας των Δικαιωμάτων των Ατόμων με Ψυχικές Διαταραχές) επιβεβαιώνει ότι αυτό αποτελεί πάγια πρακτική σε ψυχιατρικές μονάδες σε όλη τη χώρα, ζητείται από τον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου να διατάξει τη δικαστική διερεύνηση των ισχυρισμών που διατυπώνονται εδώ, δίνοντας εντολή σε εισαγγελέα στην Αθήνα προς τούτο και απαιτώντας από το Υπουργείο Εργασίας να σταματήσει αμέσως τη χρήση αυτών απάνθρωπες μεθόδους που ισοδυναμούν με βασανιστήρια».

Τίποτα από αυτά δεν ήταν αρκετό για να κινητοποιήσει τη δικαιοσύνη για να αναζητήσει τους υπεύθυνους για το γεγονός ότι τα παιδιά και οι νέοι με αναπηρία κρατούνταν καθηλωμένα με ιμάντες, έγκλειστα σε κλουβιά διαστάσεων 2 x 1 x 2, δεν τους αφήνουν να βγουν ούτε για μια ώρα, λάμβαναν τεράστιες ποσότητες κατασταλτικών φαρμάκων για ψυχιατρικές και άλλες ασθένειες — παρά το γεγονός ότι, σύμφωνα με τη μελέτη που πραγματοποιήθηκε από το Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού, από τα 78 άτομα που έχουν διαμείνει στη μονάδα Λεχαινών για χρόνια, μόνο πέντε είχαν εισαχθεί σε ψυχιατρικό νοσοκομείο για ψυχιατρικές διαταραχές.

«Στην Ελλάδα σήμερα», μας είπε ο Γιώργος Νικολαΐδης, Διευθυντής του Τμήματος Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού, «κανένα δικαστήριο δεν έχει τη νομική ικανότητα να επιβάλει τέτοια ποινή σε κανέναν. Πώς είναι δυνατόν να ανεχθεί κάποιος να υποβληθεί ένα άτομο σε αυτόν τον εγκλεισμό και να μην ρωτήσει ποιος το διέταξε και γιατί; Ποιοι υπουργοί, γενικοί γραμματείς, ποιοι από τους συναδέλφους μου έδωσαν οδηγίες να καθηλωθούν αυτοί οι άνθρωποι; Ποιος επέβαλε αυτή τη στέρηση των δικαιωμάτων τους;».

Σπάζοντας τα κλουβιά

Λίγο μετά την κατάληψη από Μηδενική Ανοχή, το Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού υπέβαλε σχέδιο παρέμβασης στο Κέντρο Κοινωνικής Πρόνοιας Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας, στη δικαιοδοσία του οποίου υπαγόταν πλέον η Μονάδα Λεχαινών. Τον Μάρτιο του 2016, το Ινστιτούτο, μαζί με μέλη της Lumos, της βρετανικής φιλανθρωπικής οργάνωσης που ιδρύθηκε από τη συγγραφέα του Χάρι Πότερ J. K. Rowling για την προώθηση και την υποστήριξη της αποϊδρυματοποίησης, επισκέφτηκαν τις εγκαταστάσεις.

Στη σύσκεψη που ακολούθησε στο Υπουργείο Εργασίας, αποφασίστηκε η χρηματοδότηση έκτακτης παρέμβασης, αρχικής διάρκειας έξι μηνών, από τη Lumos. Η ομάδα παρέμβασης θα απελευθέρωνε τους ασθενείς από τα δεσμά τους, θα επανεξέταζε τη χρήση φαρμάκων και θα τους προετοίμαζε μέσω της κατάλληλης εκπαίδευσης, ώστε να μπορούν είτε να επιστρέψουν στις οικογένειές τους, όπου αυτό ήταν ακόμη δυνατόν, είτε με άλλο τρόπο να μετακομίσουν σε μικρότερους ξενώνες, τις λεγόμενες ΣΥΔ (Στέγες Υποστηριζόμενης Διαβίωσης), όπου οι επιπτώσεις από την ιδρυματοποίηση θα αμβλύνονταν. Εν τω μεταξύ, η κυβέρνηση ανέλαβε να διαμορφώσει ένα σχέδιο ριζικής αναδιάρθρωσης των ιδρυμάτων συνολικά, με απώτερο στόχο την αποϊδρυματοποίηση.

Η επείγουσα παρέμβαση ξεκίνησε τον Ιούλιο του 2016, υπό την επιστημονική επίβλεψη του Γιώργου Νικολαΐδη. Είχε προγραμματιστεί να διαρκέσει έξι μήνες, γιατί, σύμφωνα με τον Νικολαΐδη, «μάλλον αισιόδοξα πιστεύαμε ότι μέχρι τότε η κυβέρνηση θα έκανε κάτι για να αναδιαρθρώσει ριζικά αυτές τις υπηρεσίες, να αναπτύξει νέες εγκαταστάσεις και να κλείσει οριστικά αυτό το ίδρυμα — πώς να μην το έκανε;».

«Δυστυχώς» μας είπε «το γεγονός είναι ότι μετά από πολλές πιέσεις, απλώς έδωσαν έγκριση για να υλοποιηθεί μια πρωτοβουλία άλλων ανθρώπων και φορέων, με τη χρηματοδότηση άλλων. Ένα πρόγραμμα που δεν απολάμβανε καμία δικαιοδοτική υποστήριξη έναντι της εν λόγω μονάδας, του προσωπικού της, του τρόπου λειτουργίας της. Η πολιτική ηγεσία απλώς είπε, "τέλεια, μπορείτε να πάτε στη Μονάδα και να κάνετε ό,τι νομίζετε ότι είναι καλύτερο"».

Δύο καλοκαίρια αργότερα, το 2018, όταν επισκεφθήκαμε για πρώτη φορά το Τμήμα Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού, η παρέμβαση διαρκούσε ακόμη. Ο Γιώργος Νικολαΐδης μόλις είχε μπει στο γραφείο του και βρισκόταν σε διαδικασία μεταφοράς βίντεο από το τηλέφωνό του στον υπολογιστή του. Μας κάλεσε να δούμε μέρος του υλικού.

Το πρώτο βίντεο είχε γυριστεί την ώρα που ο ξυλουργός της Μονάδας Λεχαινών ξήλωνε το κλουβί ενός εικοσάχρονου, στο οποίο περάσει πολλά χρόνια κλεισμένος. Η αρχική δυσπιστία του άντρα υποχωρεί, καθώς η χαρά και η ανακούφιση ξεσπούν σε ένα σχεδόν εκστατικό γέλιο. Η κάμερα γυρίζει πίσω στον ξυλουργό και σβήνει.

Στο δεύτερο βίντεο, κάποιος άλλος κρατά το τηλέφωνο του ψυχιάτρου. Η σκηνή διαδραματίζεται μέσα στη θάλασσα. Ο Νικολαΐδης κρατά ένα «μακαρόνι», τον σωλήνα αφρού που χρησιμοποιείται για να μάθουν κολύμπι τα μικρά παιδιά. Έχει περάσει το «μακαρόνι» κάτω από τη μέση ενός άλλου κατοίκου των Λεχαινών, τον έχει τεντώσει ανάσκελα και τον κουνάει απαλά από άκρη σε άκρη. Άλλο ένα ξέσπασμα χαράς ακούγεται, καθώς ένα πολύπαθο κορμί βρίσκει ανακούφιση στο νερό.

Ο Αντώνης Ρέλλας αποφάσισε να παρακολουθήσει την εξέλιξη των γεγονότων από την κατάληψη της Μηδενικής Ανοχής μέχρι το υποσχόμενο κλείσιμο του ιδρύματος όχι απλώς ως ακτιβιστής, αλλά ως σκηνοθέτης ενός ντοκιμαντέρ για τα Λεχαινά. Έχοντας επισκεφτεί τη Μονάδα πάνω από τριάντα φορές τα τελευταία χρόνια, εξήγησε: «Είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω πώς άλλαξαν οι συμπεριφορές. Το πώς οι κάτοικοι που συνάντησα για πρώτη φορά, οι οποίοι ήταν μη επικοινωνιακοί, με τα μάτια άδεια καθώς ήταν δεμένοι σε κρεβάτια ή κλειδωμένοι μέσα σε κλουβιά, χημικά κατεσταλμένοι σε σημείο που δεν μπορούσαν να κρατήσουν όρθιο το κεφάλι τους, άρχισαν να ανθίζουν. Να τους δω να εγκαταλείπουν τα στενά όρια της κρεβατοκάμαρας και να μπαίνουν στην τραπεζαρία, να πηγαίνουν στον επάνω όροφο για μια δραστηριότητα, για να αναπτύξουν τις δεξιότητές τους. Τους ακούσαμε να μιλούν, να λένε λόγια. Κάποιοι άρχισαν να εκφράζουν συγκεκριμένα αιτήματα, "θέλω κομοδίνο", "θέλω τηλεχειριστήριο", "θέλω τα δικά μου ρούχα". Αυτό είναι ένα τεράστιο άλμα για κάποιον που έχει απανθρωποποιηθεί εντελώς, που έχει μετατραπεί σε ζόμπι λαμβάνοντας "την προβλεπόμενη θεραπεία για το καλό του"».

«Έχω δει τους φόβους και τις αναστολές τους» συνέχισε. «Για αυτούς, η κανονικότητα ήταν το κρεβάτι, το κλουβί, οι ιμάντες. Ακόμα και αφού η ομάδα παρέμβασης αφαίρεσε τους περιορισμούς της, ξέρετε πώς κοιμόντουσαν τη νύχτα; Στη θέση ύπνου που κρατούσαν χρόνια. Για αυτούς, η πιο άνετη θέση ήταν η θέση του βασανισμού. Με άλλα λόγια, κάναμε τους ανθρώπους να αισθάνονται άνετα όταν βασανίζονται».

Ένα από τα πολλά παράδοξα αυτής της ιστορίας είναι ότι, παρά την παραδοχή της πολιτικής ηγεσίας ότι πρέπει να σταματήσει η ιδρυματοποίηση και πιο συγκεκριμένα ότι πρέπει να κλείσει η Μονάδα Λεχαινών, δεν πάρθηκε ποτέ επίσημα απόφαση απαγόρευσης νέων εισαγωγών στο ίδρυμα.

Ο Ρέλλας θυμήθηκε ένα τέτοιο περιστατικό: «Μια γυναίκα ήρθε να αφήσει το παιδί της, συνοδευόμενη από τη μητέρα της και μια φίλη της. Το παιδί ήταν περίπου δώδεκα ετών και είχε υψηλή λειτουργικότητα. Προφανώς δεχόταν πίεση να εγκαταλείψει το παιδί με αναπηρία και να επικεντρωθεί στα "κανονικά" παιδιά της. Η μητέρα της ήταν ακόμη πιο ανένδοτη, λέγοντας ότι το μέρος φαινόταν υπέροχο και το παιδί θα περνούσε υπέροχα εκεί. Ο Νικολαΐδης πήρε τη μητέρα στο γραφείο του, έκλεισε την πόρτα και μίλησαν. Της εξήγησε ότι σε έξι μήνες, το παιδί δεν θα ήταν πλέον στην ίδια κατάσταση. Έφυγε από το γραφείο του δακρυσμένη. Πήρε το παιδί της και έφυγε».

 «Δεν ήταν το μόνο περιστατικό στο οποίο αποφεύχθηκε η εισαγωγή», εξήγησε ο Νικολαΐδης. «Είχαμε ζητήσει να απαγορευτούν οι εισαγωγές, όλοι συμφώνησαν, αλλά αυτή η συμφωνία δεν μεταφράστηκε ποτέ σε νομική πράξη. Ερχόμουν στα Λεχαινά και μου έλεγαν ότι το Διοικητικό Συμβούλιο είχε δεχτεί νέο παιδί. Κάθε φορά έπρεπε να τρέχουμε να διορθώσουμε τα πράγματα κατόπιν εορτής. Θα συναντούσα τους γονείς, θα εξηγούσα τις συνέπειες μιας τέτοιας εισαγωγής, θα προσπαθούσα να καταλάβω γιατί η οικογένεια το ζητούσε αυτό. Συνήθως, υπήρχε πολύς κρυφός πόνος, η απόφαση να αφήσουν το παιδί τους σε κάποιο ίδρυμα δεν ήταν ξαφνική».

Αντίσταση

Η επείγουσα παρέμβαση που προοριζόταν να διαρκέσει έξι μήνες κατέληξε να διαρκέσει σχεδόν τρία χρόνια, μετά από αλλεπάλληλες παρατάσεις. Οι ειδικοί είχαν επισημάνει ότι η επανεισαγωγή σε ανθρώπινες συνθήκες ατόμων που είχαν υποστεί ακραία και παρατεταμένη κακοποίηση, αναμενόταν να είναι πολύ δύσκολη, αλλά το έργο τους περιπλεκόταν συνεχώς από την αντίσταση που συναντούσαν.

Σε μία από τις επισκέψεις μας στη Μονάδα Λεχαινών, συναντήσαμε την Πάττυ Σωτηροπούλου, ειδική παιδαγωγό και μέλος της ομάδας επείγουσας επέμβασης. Καθώς γίνονταν οι συστάσεις, γίναμε μάρτυρες του εξής περιστατικού: ένας από τους κατοίκους της Μονάδας είχε υποβληθεί σε χειρουργική επέμβαση μετά από αυτοτραυματισμό στο μάτι του. Ο χειρουργός είχε συστήσει σαράντα πέντε ημέρες καθήλωσης στο κρεβάτι για την προστασία της πληγής. Η άφιξή μας στο κέντρο συνέπεσε με το τέλος του εγκλεισμού του και η ομάδα παρέμβασης ζητούσε από το προσωπικό να τον μεταφέρει σε κρεβάτι. Το προσωπικό αντιστάθηκε σε αυτή την κίνηση, υποστηρίζοντας ότι θα μπορούσε να είναι επικίνδυνη επειδή ο κάτοικος είχε μασήσει το στρώμα του… πριν από δέκα χρόνια!

 «Μια μέρα, μέλη της ομάδας έβγαλαν μια κοπέλα έξω για μια βόλτα στην αυλή», μας είπε εξοργισμένη η Σωτηροπούλου. «Η κοπέλα έπεσε κάτω και χρειάστηκε δύο ράμματα στο πηγούνι της. Όχι μόνο το προσωπικό αντέδρασε υπερβολικά λόγω του φόβου του για απόδοση ευθυνών, αλλά ο γιατρός που έβαλε τα ράμματα έδωσε επίσης οδηγίες να την κρατήσουν μέσα σε ένα κλουβί για δέκα ημέρες. Δεκαήμερος περιορισμός για δύο ράμματα! Και όταν επισημαίνεις τον παραλογισμό, απλά σου λένε: "εντολή γιατρού"».

Η Σωτηροπούλου είπε ότι είχε εξαντληθεί από τη συνεχή μάχη για θέματα που θα έπρεπε να είναι αυτονόητα. «Καμία κουλτούρα δεν έχει καλλιεργηθεί» μας είπε «ότι είναι απαράδεκτο να κρατάμε παιδιά μέσα σε κλουβιά σε ένα ίδρυμα. Εάν βλέπαμε στις ειδήσεις ένα παιδί με τυπική ανάπτυξη μέσα σε ένα κλουβί, η αντίδραση θα ήταν διαφορετική. Στην περίπτωση των παιδιών με αναπηρία, τόσο το ίδιο το σύστημα όσο και, δυστυχώς, ένα μεγάλο τμήμα της κοινωνίας δέχεται με μεγάλη προθυμία ότι "δεν υπάρχει εναλλακτική", ότι "οι ειδικοί λένε ότι πρέπει να περιορίζονται σωματικά, επομένως πρέπει να έχουν δίκιο" και "δόξα τω Θεώ υπάρχει ένα ίδρυμα για να τους στεγάσει"».

Η μάχη για θέματα που θα έπρεπε να είναι αυτονόητα, όπως είπε η Σωτηροπούλου, μαινόταν στη Μονάδα Λεχαινών ακόμα κι όταν οι προτεινόμενες αλλαγές είχαν σκοπό να ωφελήσουν και τους ίδιους τους εργαζόμενους.

«Κατά τη διάρκεια της παρέμβασης», μας είπε η Σωτηροπούλου, «εκπαιδεύσαμε το προσωπικό στη χρήση ενός μικρού γερανού για να σηκώνει ανθρώπους από το κρεβάτι. Είναι απαραίτητο οι κάτοικοι να αλλάζουν θέση. Μπορεί να μην ακούγεται τόσο σπουδαίο, αλλά υπάρχει μια μεγάλη διαφορά μεταξύ του να περνάς είκοσι τέσσερις ώρες την ημέρα περιορισμένος σε ένα κρεβάτι και να σηκώνεσαι, τόσο σωματικά όσο και από την άποψη της λήψης κάποιων ερεθισμάτων. Τελικά, μόνο η ομάδα μας και οι εθελοντές χρησιμοποιούν τον γερανό».

«Είναι ένα μικρό παράδειγμα της αντίστασης εδώ», είπε. «Έχεις έναν στόχο, να σηκώσεις τους ανθρώπους από το κρεβάτι. Και δεν μπορεί να επιτευχθεί. Τους δίνεις ένα εργαλείο που μπορεί να βοηθήσει και τους φροντιστές. Και το λέω έχοντας πλήρη επίγνωση ότι απλώς να αλλάζεις τα σεντόνια και τις πάνες τόσο πολλών ανθρώπων είναι εξαιρετικά επιβαρρυντικό σωματικά. Κι όμως, δεν θα το χρησιμοποιήσουν. Άρα, από τη μια πλευρά, βλέπεις μια αντίσταση στην αλλαγή, ακόμα και όταν η αλλαγή είναι ευεργετική για αυτούς, και από την άλλη, συνειδητοποιείς ότι δεν μπορούν να εκτιμήσουν τη σημασία του να σηκώνονται οι άνθρωποι από το κρεβάτι».

Η αποϊδρυματοποίηση που δεν έγινε

Τον Δεκέμβριο του 2017, η ελληνική υβέρνηση ανακοίνωσε ότι θα διαθέσει δεκαπέντε εκατομμύρια ευρώ από το υπερπλεόνασμα που θα μοιραστεί μεταξύ της αποϊδρυματοποίησης της Μονάδας Λεχαινών και του Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας Περιφέρειας Αττικής, με την υπόσχεση ότι θα ακολουθήσει αναλυτικό σχέδιο στο άμεσο μέλλον, καθορίζοντας τη διαδικασία μετάβασης, τις εγκαταστάσεις που θα αναπτυχθούν, το χρονοδιάγραμμα κλπ.

 «Παρεμπιπτόντως», μας είπε ο Νικολαΐδης, «να αναφέρω ότι είχαμε ήδη εκπονήσει ένα τέτοιο λεπτομερές σχέδιο και το είχαμε υποβάλει στην κυβέρνηση, καθώς και στο διοικητικό συμβούλιο του Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας και στις αρμόδιες υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και άλλους φορείς τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Το είχαμε συζητήσει και με το μόνιμο προσωπικό της Μονάδας. Δεν λέω ότι αυτό ήταν το καλύτερο σχέδιο και πρέπει να υιοθετηθεί ως το τελικό λεπτομερές σχέδιο. Απλώς λέω ότι η δέσμευση που ανέλαβε η κυβέρνηση να διαμορφώσει ένα τέτοιο σχέδιο δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Η πιο αποκαρδιωτική πτυχή είναι ότι αυτή τη φορά τα κεφάλαια υπήρχαν, οπότε δεν ήταν αυτό το εμπόδιο».

Η επείγουσα παρέμβαση έληξε τον Φεβρουάριο του 2019. Όταν ρωτήσαμε τον Νικολαΐδη γιατί το Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού δεν συνέχισε την παρέμβαση, καθώς και γιατί δεν ανανεώθηκε η συνεργασία του Ινστιτούτου με τη Lumos, απάντησε: «Επειδή τον Φεβρουάριο του 2019, οι εκπρόσωποι της Lumos που επισκέφθηκαν την Ελλάδα συναντήθηκαν με την υπουργό Κοινωνικής Αλληλεγγύης Θεανώ Φωτίου και ενημερώθηκαν ότι για όσο διάστημα συνεργάζονταν μαζί μας αποκλείεται οποιαδήποτε συνεργασία με την ελληνική κυβέρνηση. Έτσι η Lumos διέκοψε τη συνεργασία της μαζί μας και άρχισε να συνεργάζεται με τη Παιδικά Χωριά SOS, όπως τους συστήθηκε».

Συνεχίσαμε να ρωτάμε γιατί κατά τη γνώμη του Νικολαΐδη η κυβέρνηση, μέσω της υπουργού της, θα το έκανε αυτό.

«Νομίζω», μας είπε ο Νικολαΐδης, «είναι επειδή συνεχίζαμε να τονίζουμε την ανάγκη να κλείσει η μονάδα και να πιέζουμε για μια σειρά πραγματικών ενεργειών, όχι δημοσίων σχέσεων, που να οδηγήσουν στην ψυχοκοινωνική αποκατάσταση και αποϊδρυματοποίηση των κατοίκων. Η κυρία Φωτίου μάλλον είχε αποφασίσει ότι ήθελε φαινομενικές και όχι αληθινές πράξεις. Το χρονοδιάγραμμα συνέπεσε και με την ολοκλήρωση μιας φάσης των δράσεών μας στα Λεχαινά, με τη σταδιακή και προοδευτική μεταφορά όλων των κατοίκων εκτός εγκλεισμού, είτε πρόκειται για κλουβιά, είτε για ιμάντες ή για οποιαδήποτε άλλη εφευρετική μέθοδο που χρησιμοποιούσε το ίδρυμα. Το καθήκον μας ήταν να παρέχουμε προσωρινή βοήθεια έκτακτης ανάγκης με στόχο την κατάργηση της καθήλωσης, εν αναμονή της εφαρμογής ενός προγράμματος αποϊδρυματοποίησης. Έχοντας ολοκληρώσει αυτό το έργο, έχοντας καταρτίσει ένα σχέδιο αποϊδρυματοποίησης και έχοντας εξασφαλίσει έναν προϋπολογισμό για αυτόν τον σκοπό, και βλέποντας ότι δεν γινόταν κανένα βήμα προς αυτή την κατεύθυνση, δεν είχαμε σκοπό να παραμείνουμε στα Λεχαινά για να είμαστε η στολισμένη βιτρίνα που κρύβει τη διαιώνιση της ιδρυματοποίησης».

Η πρώην υπουργός δεν σχολίασε αυτές τις δηλώσεις του Νικολαΐδη, παρά τα επανειλημμένα αιτήματά μας. Η Lumos επίσης δεν απάντησε στο αίτημά μας για σχολιασμό. Τα Παιδικά Χωριά SOS, τα οποία υπέγραψαν συμφωνία συνεργασίας με τη Lumos τον Μάιο του 2019, απάντησαν ότι «μετά από αίτημα της Lumos και του Υπουργείου, συμφωνήσαμε να γίνουμε ο οργανισμός αρμόδιος για τη διανομή μισθών στο προσωπικό που προσλήφθηκε για τρεις μήνες, χωρίς να συμμετέχουμε με κανέναν τρόπο στην επιστημονική εργασία, ή στην παρατήρηση της υλοποίησής της επί τόπου».

Τον Ιούνιο του 2019 προσελήφθη προσωπικό για τη στελέχωση της ομάδας δράσης που θα υλοποιούσε ένα τριετές πρόγραμμα αποϊδρυματοποίησης με δωδεκάμηνες συμβάσεις. Επιλεγμένα με διαγωνισμό, τα μέλη της ομάδας δεν είχαν εργασιακή εμπειρία σε θέματα αποϊδρυματοποίησης. Η κίνηση αυτή προκάλεσε την έντονη αντίδραση του προσωπικού του ιδρύματος, που επανέλαβε για άλλη μια φορά το μακροχρόνιο αίτημά του για πρόσληψη μόνιμου προσωπικού.

Ενώ στα Λεχαινά ο καιρός σταματούσε ξανά, το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης δέχτηκε αυξανόμενες πιέσεις να υποβάλει μια μακροπρόθεσμη γενική πρόταση στρατηγικής αποϊδρυματοποίησης, η οποία ήταν υποχρέωση βάσει των όρων της χρηματοδότησης του ΕΣΠΑ 2014-2020 και θα έπρεπε στην πραγματικότητα να έχει υποβληθεί από το 2014. Το Υπουργείο ζήτησε συνδρομή από την EASPD (European Association of Service providers for Persons with Disabilities, Ευρωπαϊκή Ένωση παρόχων υπηρεσιών για άτομα με αναπηρίες), μια ΜΚΟ με έδρα τις Βρυξέλλες.

Όταν, τον Μάρτιο του 2020, μας παραχώρησε συνέντευξη η πρώην αναπληρώτρια υπουργός Κοινωνικής Αλληλεγγύης Θεανώ Φωτίου, υπεραμύνθηκε του έργου της κυβέρνησής της εστιάζοντας στη νομοθεσία του 2018 και του 2019, βάσει της οποίας ο πληθυσμός των ιδρυμάτων θα καταγραφόταν σε ένα Εθνικό Μητρώο και, ταυτόχρονα, θα μεταρρυθμιζόταν το σύστημα αναδοχών και υιοθεσιών.

Κατά γενική ομολογία της επιστημονικής κοινότητας, οι νόμοι αυτοί ήταν προς τη σωστή κατεύθυνση, καθότι συν τοις άλλοις ένα σωστό σύστημα αναδοχής είναι προϋπόθεση για την αποϊδρυματοποίηση. Πρακτικά, ωστόσο, η εφαρμογή των νόμων καθυστερούσε, ώσπου, τον Ιούλιο του 2019, ο ΣΥΡΙΖΑ έχασε την εξουσία και η Νέα Δημοκρατία βρέθηκε στην κυβέρνηση.

Η Φωτίου υποστήριξε ότι η EASPD παρείχε μόνο «τεχνική βοήθεια» και ότι «την εθνική στρατηγική για την αποϊδρυματοποίηση την κάναμε εμείς in house στο Υπουργείο». «Τη στείλαμε εμείς στην ESPD σαν πρόταση ολοκληρωμένη για να την επεξεργαστεί» μάς είπε «και με τον τρόπο που εκφράζονται εν πάση περιπτώσει αυτές οι στρατηγικές σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Επιτροπής για να μπορέσουν να είναι και πιο εύκολες οι χρηματοδοτήσεις και τα λοιπά».

Η πρώην αναπληρώτρια υπουργός υποστήριξε, επίσης, ότι είχε δώσει αυτό το σχέδιο στη νέα υφυπουργό Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων, Δόμνα Μιχαηλίδου, η οποία είχε αναλάβει το χαρτοφυλάκιο μετά τη νίκη της Νέας Δημοκρατίας, και εξέφρασε την ανησυχία της ότι η νέα κυβέρνηση θα το «πετάξει στα σκουπίδια».

Λίγη αναμονή ακόμη

Η Στρατηγική για την Αποϊδρυματοποίηση στην Ελλάδα, όπως τη διαμόρφωσε η EASPD, με χρηματοδότηση 200.000 ευρώ από την Γενική Διεύθυνση Στήριξης Διαρθρωτικών Μεταρρυθμίσεων (Reform) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, δημοσιεύτηκε τον Φεβρουάριο του 2021, με πρόλογο της Δόμνας Μιχαηλίδου.

Σε πείσμα των ανησυχιών της Φωτίου, η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας συνέχισε τις πολιτικές της προηγούμενης κυβέρνησης στους τομείς του Εθνικού Μητρώου και της αναδοχής/παιδοθεσίας. Η πρόοδος των αναδοχών/παιδοθεσιών ήταν και το κύριο πρίσμα μέσα από το οποίο η νέα υφυπουργός προσέγγισε το ζητούμενο της αποϊδρυματοποίησης, στη συνέντευξη που μας παραχώρησε τον Δεκέμβριο του 2021. Τόνισε ότι επιτέλους καταμετρήθηκαν τα παιδιά που φιλοξενούνται σε ιδρύματα και υποστήριξε, λίγο-πολύ στο πνεύμα της προκατόχου της, ότι η λύση για την αποϊδρυματοποίηση είναι ένα λειτουργικό σύστημα αναδοχής και παιδοθεσίας και ότι αυτό ήδη μείωνε τον πληθυσμό των ιδρυμάτων.

Όταν ρωτήσαμε ευθέως πόσα άτομα έχουν φύγει από τα Λεχαινά, η Μιχαηλίδου απάντησε επίσης ευθέως: «Κανένα. Δεν έχει φύγει κανένα».

Μας ενημέρωσε, ωστόσο, ότι το μερίδιο των Λεχαινών από τα 15 εκατομμύρια ευρώ που είχε εξασφαλίσει η προηγούμενη κυβέρνηση από το υπερπλεόνασμα ήταν «κλειδωμένο» και στη διάθεση του Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας, το οποίο είχε ήδη βρει δύο κτήρια που θα μετατρέψει σε Στέγες Υποστηριζόμενης Διαβίωσης για τη μετεγκατάσταση κάποιων από τους έγκλειστους του ιδρύματος. Παράλληλα, είχαν εγκριθεί 35 θέσεις προσωπικού για να τις στελεχώσουν.

Πιθανώς, κάπου στο τέλος αυτής της διαδικασίας, η υπόσχεση που δόθηκε στους κατοίκους των Λεχαινών μέσω της επείγουσας παρέμβασης, ότι μπορεί να έχουν μια ευκαιρία να αφήσουν πίσω τους τον ιδρυματικό εγκλεισμό, μπορεί τελικά να εκπληρωθεί. Για την ώρα, όμως, έπρεπε να περιμένουν — και πάλι.

Όταν ρωτήσαμε τον Αντώνη Ρέλλα τι ήλπιζε ότι θα συμβεί, όταν το 2016 ξεκινούσε τα γυρίσματα για το ντοκιμαντέρ του στα Λεχαινά, μάς απάντησε: «Ήλπιζα ότι το τελικό καρέ θα ήταν το κλείσιμο των Λεχαινών. Νιώθω απογοήτευση. Μετά, ήλπιζα ότι η ανακοίνωση του σχεδίου αποϊδρυματοποίησης θα ήταν το σημείο καμπής, ότι επιτέλους έφτασε η στιγμή. Ότι θα ξεκινούσε από τα Λεχαινά και θα πυροδοτούσε την επιθυμία να γίνει το ίδιο παντού. Ότι όλα τα ιδρύματα θα κλείσουν και ότι κανένα απροστάτευτο παιδί δεν θα έπρεπε να το ξαναπεράσει αυτό. Ότι ακόμη και η παραμονή του παιδιού στο νοσοκομείο θα ήταν βραχυπρόθεσμη και θα μεταφερόταν γρήγορα στην ανάδοχη φροντίδα. Ότι θα δημιουργηθούν οι συνθήκες που θα επιτρέπουν στη βιολογική οικογένεια να φροντίζει το παιδί με τη βοήθεια ενός κράτους πρόνοιας. Ότι κάποιος θα εξηγούσε ότι το να έχεις ένα παιδί με αναπηρία δεν είναι το τέλος του κόσμου».

«Για εμάς», μάς είπε ο Ρέλλας, «οι κάτοικοι των Λεχαινών έχουν πρόσωπο, όνομα, ιστορία. Τους γνωρίσαμε. γίναμε φίλοι. Νιώθω λυπημένος γιατί δεν προλάβαμε να τους δούμε ζωντανά σε διαφορετικές συνθήκες. Τουλάχιστον όχι ακόμα, γιατί ελπίζουμε ότι κάποια μέρα θα το κάνουμε. Χρειαζόμαστε όμως τη βοήθεια της κοινωνίας των πολιτών για να συμβεί αυτό και, δυστυχώς, δεν κινητοποιείται. Αυτή είναι η ουσία του θέματος. Θα ήταν ένα μεγάλο βήμα προς τα εμπρός για το κοινωνικό σύνολο αν απελευθερώναμε τα άτομα με αναπηρία από τα ιδρύματα».

Τον Νοέμβριο του 2022 ακολουθήσαμε ξανά τα μέλη της Μηδενικής Ανοχής στα Λεχαινά. Διαπιστώσαμε ότι τέσσερα χρόνια μετά τη λήξη του ενδιάμεσου προγράμματος, από τις πέντε στέγες υποστηριζόμενης διαβίωσης που είχαν προβλεφθεί για την μετεγκατάσταση των ατόμων, είχαν πρόσφατα τεθεί σε λειτουργία μόλις οι δύο.

Μηδενική Ανοχή

Actor card content

• Εθελοντική οργάνωση

• 2
• 3

Δείτε το πρόσωπο/φορέα

Το καλοκαίρι του 2020, μια άνευ προηγουμένου διαφημιστική καμπάνια εμφανίστηκε στους δρόμους της Αθήνας: μέρος της ήταν γκράφιτι ή πανό κρεμασμένα σε οδικές γέφυρες με συνθήματα όπως «κοινή επιμέλεια» και «οι μπαμπάδες δεν είναι επισκέπτες, είναι γονείς»· και μέρος της είχε τα χαρακτηριστικά οργανωμένης ομάδας πίεσης, με αφίσες που ζητούσαν «ίσο χρόνο και με τους δύο γονείς» και «εναλλασσόμενη κατοικία» και κάλυπταν διαφημιστικούς χώρους σε στάσεις λεωφορείων σε όλη την πόλη.

Οι αφίσες στις στάσεις λεωφορείων, χορηγία του Politis Group, μιας μεγάλης διαφημιστικής εταιρείας, έφεραν το λογότυπο μιας οργάνωσης με το όνομα «Ενεργοί μπαμπάδες για τα δικαιώματα του παιδιού». Άλλες οργανώσεις, όπως ο «Σύλλογος Συνεπιμέλεια», και το Σωματείο ΓΟΝ.ΙΣ., άρχισαν να ακούγονται ηχηρά στον Τύπο και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, υποστηρίζοντας την αναθεώρηση της νομοθεσίας για την επιμέλεια παιδιών.

Λίγους μήνες νωρίτερα, ο υπουργός Δικαιοσύνης, Κώστας Τσιάρας, είχε διορίσει νομοπαρασκευαστική επιτροπή επιφορτισμένη με τη σύνταξη νομοσχεδίου που θα μεταρρυθμίσει το ελληνικό οικογενειακό δίκαιο. Ο Κωνσταντίνος Μπογδάνος, βουλευτής της Νέας Δημοκρατίας, του οποίου η υποψηφιότητα και η βουλευτική θητεία ήταν τόσο αμφιλεγόμενες όσο και η προηγούμενη δημοσιογραφική του σταδιοδρομία, καυχιόταν σε ανάρτησή του στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ότι χάρη στις δικές του προσπάθειες, η προστασία των «δικαιωμάτων των μπαμπάδων», που έπρεπε να επιτευχθεί μέσω του νέου νομοσχεδίου, τέθηκε υπόψη του υπουργού. Ο Μπογδάνος ισχυρίστηκε ότι είχε ειδοποιηθεί για το θέμα από τον Νίκο Τσιλιπουνιδάκη, δημοσιογράφο που συνδέεται με τον Σύλλογο Συνεπιμέλεια. Ο Μπογδάνος τον αποκάλεσε «δυναμικό μπαμπά». Η διαφημιστική εκστρατεία αύξησε την πίεση. Όπως ο Σύλλογος Συνεπιμέλεια έσπευσε να τονίσει στους ακολούθους του, δεν υπήρχε καμία εγγύηση ότι η επιτροπή θα κινηθεί προς μια κατεύθυνση ευνοϊκή για τα αιτήματα του συλλόγου.

Τα αιτήματα στόχευαν σε αυτά που ο Σύλλογος Συνεπιμέλεια και οι άλλες οργανώσεις θεωρούν άδικα προνόμια που παραχωρούνται από τα δικαστήρια στις μητέρες μετά από διαζύγιο, όπως η αποκλειστική επιμέλεια των παιδιών. Η λύση που πρότειναν ήταν να νομοθετηθεί ότι τα παιδιά μετά το διαζύγιο θα περνούν υποχρεωτικά ίσο χρόνο και με τους δύο γονείς, μέσα σε ένα καθεστώς «κοινής ανατροφής», που σημαίνει ότι ένα παιδί θα ζούσε τον μισό χρόνο με τον έναν γονέα και τον μισό με τον άλλον.

Μέσω των προσπαθειών τέτοιων ομάδων, ορισμένοι πολιτικοί — συμπαθούντες ή παραπλανημένοι — είχαν εξετάσει μέσα στα χρόνια παρόμοια νομοθετικά μέτρα, συνοπτικά γνωστά ως «συνεπιμέλεια», αλλά δεν ξεπέρασαν ποτέ το στάδιο μιας άτυπης συνάντησης, μιας προτεινόμενης τροπολογίας ή το πολύ ενός σχεδίου νόμου που δεν βγήκε ποτέ από το συρτάρι ενός υπουργικού γραφείου.

Ο κίνδυνος να συμβεί το ίδιο και στην προκειμένη περίπτωση, σύμφωνα με τον Σύλλογο Συνεπιμέλεια, φανερωνόταν από το γεγονός ότι ο Ιωάννης Τέντες, ομότιμος εισαγγελέας του Αρείου Πάγου και πρόεδρος της Εταιρείας Οικογενειακού Δικαίου, ορίστηκε επικεφαλής της νομοπαρασκευαστικής επιτροπής. Μέλη της Εταιρείας Οικογενειακού Δικαίου, μιας επιστημονικής ένωσης νομικών, δικηγόρων και δικαστών, ορισμένοι από τους οποίους είναι επίσης πρώην πολιτικοί, είχαν λάβει στο παρελθόν δημόσια θέση κατά της υποχρεωτικής «συνεπιμέλειας».

Σύμφωνα με επίσημες πηγές, το 70% των διαζυγίων κατά το 2017 στην Ελλάδα ήταν συναινετικά. Βουλευτές τόσο της κυβέρνησης όσο και της αντιπολίτευσης επικαλέστηκαν πρόσθετα στοιχεία κατά την κοινοβουλευτική συζήτηση, που ανεβάζουν τον αριθμό των συναινετικών διαζυγίων στο 86%. Από το υπόλοιπο 14%, μόνο οι μισοί περίπου προχωρούν σε πλήρη αγωγή και τελικά το 3% φτάνει στο δικαστήριο. Είναι λοιπόν προφανές ότι, ακόμη και αν τα παράπονα που έχουν οι υποστηρικτές της «συνεπιμέλειας» κατά των δικαστικών αποφάσεων είναι δικαιολογημένα, αφορούν μόνο ένα πολύ μικρό ποσοστό διαζυγίων που είναι ιδιαίτερα συγκρουσιακά.

Η αρχή

Ενώ επίσημα φαινόταν να υποστηρίζουν την ισοτιμία και των δύο γονέων που συμμετέχουν στην ανατροφή των παιδιών, ορισμένες εμφανίσεις στα μέσα ενημέρωσης και πολλές αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης άρχισαν να αποκαλύπτουν ότι οι ομάδες που πίεζαν για «συνεπιμέλεια» αποτελούσαν ένα αναπτυσσόμενο λόμπι «ανδρικών δικαιωμάτων», το οποίο εκπροσωπούσε διαζευγμένους. πατέρες που πίστευαν ότι τα δικαστήρια τους αδίκησαν αναθέτοντας την επιμέλεια των παιδιών στις πρώην συζύγους τους.

Το Σωματείο ΓΟΝ.ΙΣ., το οποίο πιστοποιήθηκε ως φορέας «πρωτοβάθμιας κοινωνικής φροντίδας» με υπουργική απόφαση το 2015 και ισχυρίζεται ότι στηρίζει «και τους δύο γονείς», ιδρύθηκε από πρώην μέλη παλαιότερης οργάνωσης, της ΣΥΓΑΠΑ, αρκτικόλεξου του εύγλωττου τίτλου «Σύλλογος για την ανδρική και πατρική αξιοπρέπεια».

Ο Νίκος Τσιλιπουνιδάκης, ο δημοσιογράφος που ο Μπογδάνος είπε ότι τον διαφώτισε για τα «δικαιώματα των μπαμπάδων», είπε διασήμως σε τηλεοπτική συνέντευξη: «Υπάρχουν πολλοί μπαμπάδες που πληρώνουν πολύ ακριβά αυτό το ενοίκιο της κυοφορίας των εννέα μηνών».

Όλο και περισσότερο μετά το καλοκαίρι του 2020, εκπρόσωποι του λόμπι εξασφάλιζαν εμφανίσεις τους σε μεγάλα μέσα ενημέρωσης και απολάμβαναν ευνοϊκή κάλυψη των θέσεών τους σε άρθρα όχι μόνο από δημοσιογράφους, αλλά και από ψυχολόγους και νομικούς. Αυτό συνοδεύτηκε από αυξημένη δραστηριότητα των διαφόρων οργανώσεων στα social media.

Παρά τις έντονες ανησυχίες του Συλλόγου Συνεπιμέλεια για τη σύνθεση της νομοπαρασκευαστικής επιτροπής, δύο εξέχουσες προσωπικότητες του λόμπι, ο Μάριος Ανδρικόπουλος και η Πατρίνα Παπαρρηγοπούλου, ορίστηκαν μέλη. Ο Ανδρικόπουλος είναι νομικός διευθυντής μιας μεγάλης ενεργειακής εταιρείας και διαχειρίζεται μια δημοφιλή σελίδα στο Facebook, την Δράση κατά της Γονεϊκής Αποξένωσης. Η Παπαρρηγοπούλου είναι καθηγήτρια Νομικής και αδελφή του Ιωάννη Παπαρρηγόπουλου, κύριου εκπροσώπου του Συλλόγου Συνεπιμέλεια, μέλους του Δ.Σ. του Διεθνούς Συμβουλίου για την Κοινή Ανατροφή, πρώην μέλους του ΣΥΓΑΠΑ  και συνιδρυτή του ΓΟΝ.Ι.Σ.

Η νομοπαρασκευαστική επιτροπή παρουσίασε το προσχέδιο και την έκθεσή της στο Υπουργείο Δικαιοσύνης τον Νοέμβριο του 2020. Εν αγνοία του ευρύτερου κοινού, η πλειοψηφία των μελών της επιτροπής είχε απορρίψει ορισμένες από τις πιο ριζοσπαστικές διατάξεις που υποστήριξε το λόμπι για τα δικαιώματα των ανδρών. (Καθώς ο υπουργός δεν είναι νομικά υποχρεωμένος να δημοσιεύσει το σχέδιο της επιτροπής, αυτό έγινε εμφανές πολύ αργότερα — όταν ο υπουργός αναγκάστηκε να το αποκαλύψει αφού η αντιπολίτευση είχε καταθέσει επίσημο αίτημα.)

Η εξέλιξη αυτή οδήγησε σε διαφωνίες εντός του λόμπι για το εάν το προτεινόμενο νομοσχέδιο, το οποίο διέρρευσε σύντομα στον Τύπο, ήταν άξιο της υποστήριξής τους. Ο Σύλλογος Συνεπιμέλεια, πάντως, δημοσίευσε δικό της σχέδιο νόμου τον Δεκέμβριο του 2020 και το απέστειλε στο υπουργείο, το οποίο το απέρριψε.

Κατά τη διάρκεια μιας διαδικτυακής συζήτησης που οργανώθηκε από τον Σύλλογο Συνεπιμέλεια τον Φεβρουάριο του 2021, ο Μάριος Ανδρικόπουλος ισχυρίστηκε ότι η πλειοψηφία της επιτροπής είχε σκοπό «να αφήσει την πρόταση να σαπίσει» και ότι αυτός και η Πατρίνα Παπαρρηγοπούλου «έδωσαν μεγάλη μάχη».

Ο Ιωάννης Παπαρρηγόπουλος, ο οποίος μοιάζει να θεωρείται η éminence grise του λόμπι και είχε εκφράσει αμφιβολίες για το νομοσχέδιο που διέρρευσε, απάντησε ότι «αν ψηφιστεί το νομοσχέδιο που ετοίμασες [ο Ανδρικόπουλος], πάλι δεν θα δεις τα παιδιά σου».

Ο Νίκος Τσιλιπουνιδάκης προκάλεσε τον Παπαρρηγόπουλο υποστηρίζοντας ότι πρέπει όλοι να στηρίξουν τον υπουργό Δικαιοσύνης. «Την περασμένη Δευτέρα», είπε, «προσωπικά τηλεφώνησα στον κ. Παπαρρηγόπουλο και του είπα ότι ο κ. Τσιάρας ήθελε να τον δει. Όταν του τηλεφώνησα, ήμουν στο γραφείο του κ. Τσιάρα».

Συνέχισε λέγοντας ότι ο Τσιάρας αντιμετώπιζε έντονη αντιπολίτευση μέσα στο ίδιο του το κόμμα, τη Νέα Δημοκρατία, αλλά ήταν ο πρώτος υπουργός Δικαιοσύνης τα τελευταία χρόνια που είχε συμφωνήσει να συναντηθεί με την «ομάδα τους».

Ο Τσιλιπουνιδάκης προσδιόρισε την Εταιρεία Οικογενειακού Δικαίου ως τη μάστιγα του νέου νομοσχεδίου και υποστήριξε ότι «αυτοί» (προφανώς η Εταιρεία) ζήτησαν τη βοήθεια του Γιώργου Γεραπετρίτη, υπουργού Επικρατείας, για να σπείρουν αμφιβολίες για το νομοσχέδιο στο μυαλό του Πρωθυπουργού. Υποστήριξε ότι το γνώριζε γιατί ήταν «πρακτικά παρών» σε τηλεδιάσκεψη μεταξύ Τσιάρα, Γεραπετρίτη και Μητσοτάκη, όπου ο υπουργός Δικαιοσύνης υπερασπίστηκε το νομοσχέδιό του.

Ο Ανδρικόπουλος υποστήριξε ότι το πνεύμα του νέου νόμου ήταν προς τη σωστή κατεύθυνση, ιδίως με την πρόβλεψη ότι οι δύο γονείς ασκούν τη γονική τους λειτουργία μετά τη λύση του γάμου «από κοινού και εξίσου». «Κέρδισες», είπε στον Παπαρρηγόπουλο.

Ο Τσιλιπουνιδάκης υποστήριξε επίσης ότι το νομοσχέδιο ήταν «μια αρχή» και ότι τώρα θα πρέπει να «οργανώσουν την επίθεσή τους» κατά τη διαδικασία δημόσιας διαβούλευσης.

Η επίθεση

Όταν το νομοσχέδιο παρουσιάστηκε για δημόσια διαβούλευση στις 18 Μαρτίου, ορισμένα μέλη της Νομοπαρασκευαστικής Επιτροπής διαμαρτυρήθηκαν ότι εμφάνιζε σημαντικές αποκλίσεις από τις συστάσεις τους. Ορισμένες από τις προβλέψεις που υποστήριξε το λόμπι για τα δικαιώματα των ανδρών είχαν επανέλθει στο προσχέδιο, παρά το γεγονός ότι η επιτροπή δεν τις συμπεριέλαβε. Μολονότι οι εκθέσεις των νομοπαρασκευαστικών επιτροπών δεν είναι δεσμευτικές, η ευρεία απόκλιση από αυτές κατά την εξέταση ενός σχεδίου νόμου από ένα υπουργείο είναι όχι μόνο λιγότερο από διαφανής ως προς το ποιος επηρεάζει το τελικό σχέδιο, αλλά ενέχει επίσης τον κίνδυνο τεχνικών λαθών, όπως ασαφείς ή ανεφάρμοστες διατάξεις, το οποίο ήταν ένα από τα θέματα για τα οποία διαμαρτυρήθηκαν ορισμένα μέλη της επιτροπής.

Σχεδόν 15.000 σχόλια αναρτήθηκαν σε όλα τα άρθρα του νομοσχεδίου στην πλατφόρμα της δημόσιας διαβούλευσης. Ο Σύλλογος Ενεργοί Μπαμπάδες ανακοίνωσε, με υπόμνημά του προς την Επιτροπή της Βουλής, όπου το νομοσχέδιο κατατέθηκε μετά από τη δημόσια διαβούλευση, την 1η Απριλίου, ότι «από τα 15.230 σχόλια που υποβλήθηκαν, τα 12.289 ήταν ΥΠΕΡ της κοινής επιμέλειας». Και κατέληξαν ότι «η διαβούλευση μίλησε δυνατά και έδωσε μια λαϊκή εντολή για μια αυτονόητη αλλαγή».

Το ίδιο επιχείρημα επιστράτευσε και ο Κώστας Τσιάρας τόσο σε συνέντευξη του όσο και κατά τη διάρκεια της συζήτησης στη Βουλή, όπου είπε ότι ένας «αριθμός σχολίων που σπάει ρεκόρ» σηματοδοτεί «ευνοϊκή υποδοχή» του νομοσχεδίου.

Ωστόσο, η Αγγελική Αδαμοπούλου, βουλεύτρια του ΜέΡΑ25, αμφισβήτησε τον ισχυρισμό του υπουργού και είπε ότι σύμφωνα με ανάλυση που έγινε από τους συνεργάτες της, ένα υποστηρικτικό σχόλιο είχε αντιγραφεί και επικολληθεί πάνω από 1200 φορές, ενώ 6 υποστηρικτικές προτάσεις εμφανίστηκαν με την ίδια μορφή έως και 1400 φορές.

«Αυτό σημαίνει συντριπτική υποστήριξη;» είπε η Αδαμοπούλου. «Από τα 15000 σχόλια, τα 9200 τουλάχιστον, δηλαδή το 61%, αντιγράφονται και επικολλούνται ξανά!»

Αποφασίσαμε να ελέγξουμε την ακρίβεια αυτών των ισχυρισμών διενεργώντας ανάλυση των σχολίων στην πλατφόρμα δημόσιας διαβούλευσης. Το αποτέλεσμα δεν υποστηρίζει ούτε τον ισχυρισμό του υπουργού ούτε του Συλλόγου Ενεργοί Μπαμπάδες, όντας πολύ πιο κοντά στους αριθμούς που ανέφερε η Αδαμοπούλου, αλλά εγείρει επίσης σημαντικά ερωτήματα για τη διαβλητότητα της διαδικασίας δημόσιας διαβούλευσης.

Συγκεκριμένα, συγκεντρώσαμε με μηχανικό τρόπο (scraping) τα σχόλια επί των 23 άρθρων του νομοσχεδίου που έχουν δημοσιευθεί στη διαβούλευση — 14.814 σχόλια συνολικά, τα οποία συντάχθηκαν από τις 18 Μαρτίου ως και την 1η Απριλίου. Στη συνέχεια, εκπαιδεύσαμε ένα μοντέλο μηχανικής μάθησης (machine learning) με σκοπό να κατηγοριοποιήσουμε ποια από τα σχόλια είναι υπέρ και ποια κατά του νομοσχεδίου. Διαβάσαμε αρκετές εκατοντάδες σχόλια και, χρησιμοποιώντας λέξεις-κλειδιά, καταφέραμε να κατηγοριοποιήσουμε σε υπέρ και κατά κάποιες χιλιάδες σχολίων, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν προκειμένου να εκπαιδευτεί ο αλγόριθμος.

Σύμφωνα με το μοντέλο μηχανικής μάθησης που χρησιμοποιήσαμε, και έχοντας ένα περιθώριο λάθους +-3%, φαίνεται εν πρώτοις ότι από τα 14.814 σχόλια, το 77% (περίπου 11.500) πράγματι είναι υπέρ του νομοσχεδίου, ενώ το 23% (περίπου 3.400) είναι κατά.

Ωστόσο, από τα 14.814 συνολικά σχόλια, μόνο το 47% (6.920) είναι πρωτογενή, ενώ το 53% (7.894) αποτελεί αντιγραφή άλλων σχολίων.

Η εικόνα λοιπόν αλλάζει αρκετά αν υπολογίσουμε μόνο τα πρωτογενή σχόλια στη διαβούλευση και όχι τις πολλαπλές αντιγραφές. Σε αυτή την περίπτωση, το ποσοστό των σχολίων που υποστηρίζουν το νομοσχέδιο πέφτει στο 60% και αντίστοιχα το ποσοστό όσων το απορρίπτουν ανεβαίνει στο 40% (πάντα με περιθώριο λάθους +-3%).

Πιο αναλυτικά, από τα περίπου 11.500 σχόλια που εκτιμάμε ότι υποστηρίζουν το νομοσχέδιο, το 63% (περισσότερα από 7.200) είναι αντιγραφές άλλων σχολίων και μόλις το 37% πρωτογενή σχόλια (περισσότερα από 4.100).

Τα περίπου 7.200 σχόλια υπέρ του νομοσχεδίου ουσιαστικά αντιστοιχούν σε μόλις 658 πρωτογενή σχόλια, τα οποία αντιγράφονται και επικολλώνται πολλαπλές φορές. Χαρακτηριστικά, ένα μόνο από αυτά τα 658 σχόλια έχει αντιγραφεί και επικολληθεί 343 φορές, ενώ άλλες δύο παραλλαγές του έχουν αντιγραφεί και επικολληθεί 358 φορές (συνολικά 701 αντιγραφές).

Στον αντίποδα, από τα περίπου 3.400 σχόλια που εκτιμάμε ότι είναι κατά του νομοσχεδίου, το 80% (περισσότερα από 2.700) είναι πρωτογενή και το 20% (περίπου 670) αντιγραφές. Τα 670 σχόλια που αποτελούν προϊόν αντιγραφής, προέρχονται από 225 πρωτογενή σχόλια.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και μια πιο κοντινή ματιά σε όσα έχουν γραφτεί στα σχόλια της διαβούλευσης. Για παράδειγμα, ένα από τα σχόλια που έχουν αντιγραφεί τις περισσότερες φορές, είναι ένα εκτενές κείμενο που ζητάει να συμπεριληφθούν εκφράσεις και διατυπώσεις που θα σκλήραιναν ακόμα περισσότερο τον νόμο – όπως η απαίτηση να έχει καταδικαστεί αμετάκλητα (και όχι απλά πρωτόδικα) ο γονέας από τον οποίο μπορεί να αφαιρεθεί η επιμέλεια. Οι 345 πρώτες αντιγραφές αυτού του σχολίου έχουν γίνει όλες την ίδια μέρα (1/4/2021) με διαφορά μισού με ένα λεπτό ανάμεσα σε κάθε δημοσίευση. Στους δε χρήστες που το έχουν δημοσιεύσει, συγκαταλέγονται άτομα που έχουν γράψει το «όνομά» τους λάθος («Λεβαντεία», «Βάσσω»), πολλαπλές δημοσιεύσεις με τα ίδια επώνυμα, ονόματα που δεν επιστρέφουν κανένα αποτέλεσμα στο google, αλλά και κάποιες ενδιαφέρουσες συμπτώσεις, όπως οι δύο χρήστες που τυχαίνει να είναι συνονόματοι του τραγουδιστή Βασίλη Λέκκα και του ηθοποιού Γιώργου Παρτσαλάκη. Το σύνολο των σχολίων, μάλιστα, με τις χιλιάδες αντιγραφές τους έχουν συμπεριληφθεί κανονικά, χωρίς κανένας να θεωρήσει ότι υπάρχει κάποιο πρόβλημα, στην επίσημη Έκθεση Δημόσιας Διαβούλευσης.

Από την ανάλυσή μας προκύπτει συνεπώς ότι όχι μόνο το αποτέλεσμα ανάμεσα στα υποστηρικτικά και τα απορριπτικά σχόλια είναι πολύ πιο ισόρροπα μοιρασμένο από ό,τι αβάσιμα ισχυρίστηκε ο υπουργός, αλλά και ότι:

Πρώτον, πάνω από τα μισά σχόλια στη διαβούλευση είναι πλασματικά.

Δεύτερον, ότι στην πλειονότητά τους τα πλασματικά αυτά σχόλια είναι υποστηρικτικά του νομοσχεδίου.

Τρίτον, ότι η παρέμβαση στη συγκεκριμένη διαβούλευση ήταν εξαιρετικά εκτεταμένη, καθώς ο όγκος των αντιγραφών των υποστηρικτικών σχολίων (πάνω από 7.200 ή 63%) είναι τεράστιος.

Η κριτική

Κατά τη δημόσια διαβούλευση, καθώς και κατά τη συζήτηση στην Κοινοβουλευτική Επιτροπή και στα ΜΜΕ, το σχέδιο νόμου επικρίθηκε έντονα από ένα ευρύ φάσμα ειδικών, οργανώσεων, θεσμών, φεμινιστικών ομάδων και ΜΚΟ, συμπεριλαμβανομένων της «Ομάδας Εργασίας των Ηνωμένων Εθνών για τις διακρίσεις κατά των γυναικών και των κοριτσιών» και της Ειδικής Εισηγήτριας του ΟΗΕ για τη βία κατά των γυναικών, τις αιτίες και τις συνέπειές της· της Διεθνούς Αμνηστίας· της Human Rights Watch· της Ένωσης Ψυχιάτρων Παιδιών και Εφήβων· της Εταιρείας Οικογενειακού Δικαίου· της οργάνωση για την ισότητα των φύλων Διοτίμα; της Επιτροπής Δικηγόρων για Νομικά Θέματα Συνεπιμέλειας· και Δικηγορικών Συλλόγων όλης της χώρας.

Το πρωταρχικό ζήτημα για όσους αντιτίθενται στον νέο νόμο ήταν ότι αποκλίνει από την παιδοκεντρική προσέγγιση της προηγούμενης νομοθεσίας, δίνοντας προτεραιότητα στα δικαιώματα των γονέων. Αυτό ήταν ιδιαίτερα εμφανές στον ορισμό του «βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού» ως ίσης συνεπιμέλειας μεταξύ γονέων, σε αντίθεση με μια διάταξη που πρέπει να ορίζεται κατά περίπτωση, όπως απαιτείται από το διεθνές δίκαιο.

Ένα άλλο σημαντικό σημείο διαφωνίας ήταν ότι το νομοσχέδιο δεν περιόριζε τα δικαιώματα επίσκεψης/επικοινωνίας, ακόμη και αν ένας γονέας κατηγορούνταν για κακοποίηση παιδιών, εκτός εάν υπήρχε αμετάκλητη καταδίκη για την πράξη. Αυτό φαινόταν να αντικατοπτρίζει μια άποψη, την οποία υποστηρίζουν ομάδες για τα δικαιώματα των ανδρών, αλλά συμμερίζονται και ορισμένοι επαγγελματίες παιδικής προστασίας, ότι πολλοί ισχυρισμοί για κακοποίηση παιδιών είναι ψευδείς και χρησιμοποιούνται από μητέρες εναντίον πατέρων για να τους «αποξενώσουν» από τα παιδιά τους. Ο Σύνδεσμος Ενεργοί Μπαμπάδες τόνισε στοιχεία από μια τηλεφωνική γραμμή για την κακοποίηση παιδιών που διευθύνεται από το Χαμόγελο του Παιδιού, που φάνηκε να δείχνει ότι οι περισσότερες καταγγελίες κακοποίησης γίνονται εναντίον μητέρων. Και η Μαρία Καπερώνη, κλινική ψυχολόγος στο Ιπποκράτειο Γενικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης, η οποία υποστήριξε το νέο νομοσχέδιο στα ΜΜΕ και συχνά αναφέρεται από ομάδες για τα δικαιώματα των ανδρών, έχει πει ότι της έχει ζητηθεί να παράσχει σε μητέρες αναφορές που αναφέρουν ότι τα παιδιά τους κακοποιούνται σεξουαλικά από τον πατέρα τους. «Πολύ συχνά», ισχυρίστηκε, «οι κατηγορίες είναι ψευδείς».

Ο Γιώργος Νικολαΐδης, ψυχίατρος, επικεφαλής της Διεύθυνσης Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας στο Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού, και διεθνώς αναγνωρισμένος ειδικός στην ψυχοκοινωνική υποστήριξη των επιζώντων/ζωσών παιδικής κακοποίησης, μας είπε ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει ενιαίο σύστημα καταγραφής περιστατικών παιδικής κακοποίησης και παραμέλησης, και επομένως αποσπασματικά στοιχεία και στατιστικές που δημοσιεύονται από μεμονωμένες υπηρεσίες ή ιδρύματα έχουν μικρή σχέση με τα χαρακτηριστικά του συνόλου των περιστατικών στην κοινωνία, όπως προκύπτουν από μελέτες σε τυχαία τμήματα του γενικού πληθυσμού. Συνέχισε λέγοντας ότι «η χρήση τέτοιων “αποδεικτικών στοιχείων” για να δημιουργήσει μια συγκεκριμένη εντύπωση λίγο πριν θεσπιστεί μια νέα μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου, είναι ξεκάθαρα ένα επικοινωνιακό παιχνίδι και δεν έχει καμία αξία για το σχεδιασμό κοινωνικής πολιτικής για τις οικογένειες».

Οι επικριτές του νέου νομοσχεδίου σημείωσαν περαιτέρω ότι στην Ελλάδα, όπου οι καθυστερήσεις των δικαστηρίων είναι ένα επίμονο πρόβλημα, μια διάταξη που απαιτεί αμετάκλητη καταδίκη θα σήμαινε ότι ένας πιθανός θύτης θα μπορούσε να παραμείνει σε επαφή χωρίς επίβλεψη με το θύμα του για περίοδο έως και δέκα ετών.

Αυτό ήταν το μόνο μέρος του νομοσχεδίου που τροποποιήθηκε εν μέρει υπό το βάρος της κριτικής των ειδικών. Μετά τις αλλαγές, οι διατάξεις για τις επισκέψεις/επικοινωνία δεν έκαναν καμία αναφορά στο θέμα της παιδικής κακοποίησης, ενώ η διάταξη για την απώλεια της «γονικής μέριμνας» απαιτούσε «οριστική καταδίκη».

Η περαιτέρω κριτική του νέου νομοσχεδίου επικεντρώθηκε τόσο σε ουσιαστικά όσο και σε τεχνικά ζητήματα, τα σημαντικότερα από τα οποία ήταν:

• Το νομοσχέδιο προβλέπει ότι μετά τον χωρισμό οι γονείς συνεχίζουν να ασκούν τη γονική τους λειτουργία «από κοινού» και «εξίσου». Η έννοια του «εξίσου» (αν, για παράδειγμα, αναφέρεται σε «ίσο χρόνο») είναι ασαφής, κάτι που σύμφωνα με τους πολέμιους του νομοσχεδίου θα οδηγήσει σε σύγχυση στα δικαστήρια. Η ίδια διάταξη επεκτείνεται και στα παιδιά των οποίων οι γονείς δεν έχουν παντρευτεί ή έχουν συνάψει συμβόλαιο συμβίωσης και δεν συγκατοικούσαν μετά την αναγνώριση του τέκνου από τον πατέρα. Οι πολέμιοι του νομοσχεδίου τόνισαν ότι αυτό ουσιαστικά απονέμει την «ισότιμη» επιμέλεια σε έναν γονέα — συνήθως τον πατέρα — που ποτέ δεν παρείχε φροντίδα στο παιδί, χωρίς καμία υποχρέωση να αποδείξει την καταλληλότητα ή το συμφέρον του.
• Το νομοσχέδιο προβλέπει ότι εάν το παιδί μετά τον χωρισμό ζει με τον έναν γονέα, τότε ο άλλος γονέας έχει εξ ορισμού δικαίωμα επίσκεψης/επικοινωνίας που ανέρχεται στο ⅓ του «συνολικού χρόνου του παιδιού». Οι πολέμιοι του νομοσχεδίου επεσήμαναν ότι ο όρος «συνολικός χρόνος» είναι ασαφής, καθώς μπορεί να ερμηνευθεί ότι σημαίνει 8 ώρες την ημέρα, 10 ημέρες το μήνα, 4 μήνες το χρόνο ή ακόμη και να υπολογίζεται με βάση τα Σαββατοκύριακα, τις αργίες και τον ελεύθερο χρόνο, με αποτέλεσμα ο λεγόμενος «⅔ γονέας» να αναλάβει την πλήρη ευθύνη για τη φροντίδα και ο «⅓ γονέας» να γίνει «γονέας διακοπών» χωρίς ευθύνες. Οι πολέμιοι τόνισαν επίσης ότι το νομοσχέδιο επιτρέπει στον ⅓ γονέα να ζητήσει στην πραγματικότητα λιγότερο χρόνο, οδηγώντας επομένως σε μια κατάσταση όπου η επίσκεψη/επικοινωνία καθορίζεται από τις ανάγκες των γονέων αντί των παιδιών, παραβιάζοντας το διεθνές δίκαιο.
• Το νομοσχέδιο υποχρεώνει τον γονέα που ζει με το παιδί — τον ⅔ γονέα — να ενημερώνει τον άλλο γονέα — τον ⅓ γονέα — για κάθε απόφαση που σχετίζεται με τη φροντίδα του παιδιού, προτού λάβει μέτρα. Οι πολέμιοι του νομοσχεδίου τόνισαν ότι αυτό συνιστά παραβίαση της ιδιωτικής ζωής του γονέα και μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέσο παρενόχλησης ή εκδίκησης σε περιπτώσεις ιδιαίτερα τεταμένων ή εχθρικών σχέσεων μεταξύ πρώην συντρόφων.
• Το νομοσχέδιο προβλέπει ότι οι γονείς έχουν υποχρέωση «να διατηρούν και να ενισχύουν τη σχέση του παιδιού με την οικογένεια του άλλου γονέα». Οι αντίπαλοι επεσήμαναν ότι αυτό διευρύνει τις υποχρεώσεις των γονέων έναντι του παιδιού σε απεριόριστο αριθμό άλλων προσώπων, ενώ δεν αφήνει περιθώριο εκτίμησης του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού σε σχέση με την επαφή του με τα μέλη της ευρύτερης οικογένειας του άλλου γονέα.
• Το νομοσχέδιο καθιστά υποχρεωτική τη διαμεσολάβηση, γεγονός που συνιστά παραβίαση, λένε οι αντίπαλοι, της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης στην οποία η Ελλάδα είναι συμβαλλόμενο μέρος.
• Ο νόμος βασίζεται στη θεωρία του «συνδρόμου γονεϊκής αποξένωσης» για τον προσδιορισμό του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού, την περιγραφή της φροντίδας του παιδιού και τη ρύθμιση της επικοινωνίας και της επίσκεψης. Οι πολέμιοι του νομοσχεδίου επεσήμαναν ότι η θεωρία αμφισβητείται.

Η υποστήριξη

Πριν ακόμη αποκαλυφθεί το σχέδιο του νέου νόμου, ήταν προφανές ότι η θεωρία του «συνδρόμου γονεϊκής αποξένωσης» χρησιμοποιήθηκε από το λόμπι των ανδρικών δικαιωμάτων ως επιστημονικό επιχείρημα για την υποστήριξη της μεταρρύθμισης. Σύμφωνα με τη θεωρία, το «σύνδρομο» εμφανίζεται όταν ένα παιδί αποξενώνεται από τον γονέα ως αποτέλεσμα της ψυχολογικής χειραγώγησης άλλου γονέα, ιδιαίτερα στο πλαίσιο του συγκρουσιακού χωρισμού της οικογένειας. Είναι ενδιαφέρον ότι κατά τις συζητήσεις στην Επιτροπή της Βουλής, το «σύνδρομο» όχι μόνο υπερασπίστηκε, αλλά παρουσίασε ως την επικρατούσα ακαδημαϊκή συναίνεση,η καθηγήτρια ψυχολογίας στο ΕΚΠΑ και εκπρόσωπος της Ελληνικής Ψυχολογικής Εταιρείας, Μαριέτα Παπαδάτου-Παστού.

Όταν της ζητήθηκε να αναφέρει τις πηγές της, η Κ. Παπαδάτου-Παστού επεσήμανε αυτό που αποκαλεί «η έκθεση Warshak», δηλαδή μία δημοσίευση του 2014 του ψυχολόγου Richard Warshak, με τίτλο Κοινωνικές επιστήμες και σχέδια γονικής μέριμνας για μικρά παιδιά: Έκθεση συναίνεσης. Το συμπέρασμα της εργασίας ήταν ότι ο ίσος χρόνος μεταξύ των γονέων ήταν ωφέλιμος για το παιδί. Το «συναινετικό» μέρος του τίτλου βασίστηκε στο γεγονός ότι η εργασία συνοδευόταν από μια λίστα 110 επιστημόνων που ενέκριναν τα ευρήματά της. Όπως παραδέχεται η ίδια η δημοσίευση, αυτό είναι «ένα σπάνιο φαινόμενο στις κοινωνικές επιστήμες». Τόσο για τον συγγραφέα της εργασίας όσο και για την Κ. Παπαδάτου-Παστού στη Βουλή των Ελλήνων επτά χρόνια αργότερα, αυτό ήταν ένα πλεονέκτημα της που της επέτρεψε να υποστηρίξει τον ισχυρισμό της περί «συναίνεσης». Στην πραγματικότητα, δεν έκανε την άποψη του Warshak λιγότερο αμφιλεγόμενη.Ο Richard Warshak είναι ο συνεχιστής της θεωρίας του παιδοψυχολόγου Richard Gardner, ο οποίος πρότεινε το «σύνδρομο» το 1985. Θεωρείται ο επιστημονικός διάδοχός του, τόσο πολύ που μετά τον θάνατο του Gardner, ο Warshak κληρονόμησε τα αδημοσίευτα εκπαιδευτικά βίντεο και ηχητικές κασέτες από την οικογένειά του. Ο Warshak είναι ο συγγραφέας ενός μπεστ-σέλερ με τίτλο Divorce Poison (Δηλητήριο διαζυγίου) και, το πιο σημαντικό, έχει εμπνεύσει μια επιχείρηση ως εφαρμοσμένη εκδοχή των ιδεών του, η οποία ονομάζεται Family Bridges, με τον ίδιο να κατέχει ρόλο επιστημονικού συμβούλου.

Οι Family Bridges αποκαλούνται συχνά από τους αντιπάλους τους «στρατόπεδα επανένωσης». Είναι εργαστήρια που δηλώνουν ότι έχουν στόχο έχουν να θεραπεύσουν τη «γονεϊκή αποξένωση» και να επιδιορθώσουν τη σχέση και με τους δύο γονείς. Στην πραγματικότητα, σύμφωνα με μια σειρά από ρεπορτάζ σε ΜΜΕ όπως το Atlantic, το NBC και το Reveal, πολλαπλές μαρτυρίες παιδιών που πέρασαν από αυτές τις κατασκηνώσεις λένε μια διαφορετική ιστορία, κατηγορώντας το πρόγραμμα ότι τα χειραγωγούσε, τραυματίζοντας τη σχέση τους με τον γονέα που είχε την επιμέλεια. Ένας ειδικός, όπως αναφέρθηκε στο Atlantic, αποκάλεσε τα Family Bridges «στρατόπεδα βασανιστηρίων για παιδιά». Και επειδή αυτά τα εργαστήρια είναι αρκετά ακριβά και επιβάλλονται από δικαστικές εντολές, ένας δικηγόρος που συμμετείχε σε μια νομική μάχη κατά των Family Bridges είπε στη Washington Post το 2017 ότι «τα προγράμματα είναι κατά βάση πλαστά. Ήταν ξεκάθαρο για μένα αυτό που έκαναν ήταν να καρπωθούν τεράστιες αμοιβές πουλώντας μια αλλαγή επιμέλειας».

Σύμφωνα με τον ψυχίατρο Γιώργο Νικολαΐδη, ο ισχυρισμός ότι η ύπαρξη του εν λόγω συνδρόμου είναι ευρέως αποδεκτή είναι ψευδής. «Αυτό το λεγόμενο σύνδρομο», μας είπε, «είναι ένα εργαλείο επικοινωνίας που προωθείται συστηματικά από διάφορες οργανώσεις διαζευγμένων ανδρών. Δεν έχει ποτέ αναγνωριστεί ως πραγματική κλινική οντότητα από αναγνωρισμένους διεθνείς ή εθνικούς επιστημονικούς θεσμούς. Πρόσφατα, προκειμένου να διευκρινιστεί το ζήτημα και να αποφευχθούν παρερμηνείες, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αποφάσισε να παραλείψει οποιαδήποτε αναφορά στέρησης επαφής με γονέα στην πιο πρόσφατη αναθεώρηση της Διεθνούς Ταξινόμησης Διαταραχών».

Μια άλλη πηγή υποστήριξης για τη μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου προς την κατεύθυνση που ασπάζεται το Υπουργείο Δικαιοσύνης ήταν ο Συνήγορος του Πολίτη, με επικεφαλής τον δικηγόρο και καθηγητή Νομικής Ανδρέα Ποττάκη. Ήδη από τον Αύγουστο του 2020, ο Ποττάκης απηύθυνε επιστολή στον υπουργό, όπου υποστήριξε τα οφέλη της «συνεπιμέλειας» και της «κοινής ανατροφής», επικαλούμενος ψηφίσματα του Συμβουλίου της Ευρώπης του 2013 και του 2015 που προέτρεπαν τα κράτη μέλη να νομοθετήσουν παρέχοντας επιλογή κοινής επιμέλειας σε περίπτωση χωρισμού» και να εισαγάγουν «την αρχή της εναλλασσόμενης κατοικίας».

Τον Μάιο του 2021, όταν το νομοσχέδιο συζητούνταν στην Επιτροπή της Βουλής, ο Συνήγορος του Πολίτη απηύθυνε άλλη επιστολή, αυτή τη φορά στον πρόεδρο της επιτροπής, Μάξιμο Χαρακόπουλο, όπου επανέλαβε ότι εγκρίνει τις προσπάθειες του υπουργείου για μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου, αλλά το επέκρινε γιατί δεν προχώρησε αρκετά στη νομοθετική ρύθμιση της «εναλλασσόμενης κατοικίας».

Η Γιώτα Μασουρίδου, δικηγόρος που υπηρετεί και ως γενική γραμματέας της οργάνωσης Ευρωπαίοι Δημοκρατικοί Δικηγόροι και είναι σφοδρή επικρίτρια του νομοσχεδίου, μας είπε ότι «οι συστάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης είναι μη νομικά δεσμευτικές συμφωνίες πολιτικής που συνιστούν ήπιο δίκαιο. Χρησιμοποιούνται συχνά για πολιτική πίεση στις κυβερνήσεις να ενεργήσουν ή να ρυθμίσουν ένα θέμα σύμφωνα με μια συγκεκριμένη καθοδήγηση».

«Τα λόμπι που υποστηρίζουν αλλαγές στο οικογενειακό δίκαιο, καθώς και θεσμοί όπως ο Συνήγορος του Πολίτη», είπε η Μασουρίδου, «υπενθυμίζουν συγκεκριμένα αποσπάσματα από επιλεγμένες συστάσεις του ΣτΕ, προκαλώντας, εσκεμμένα, σύγχυση ως προς το εύρος και το πλαίσιο των υποχρεώσεων της Ελλάδας που απορρέουν από το διεθνές δίκαιο. Θα πρέπει να διευκρινιστεί σε όλα τα επίπεδα ότι η προστασία των θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας είναι απόλυτη και δεν επιτρέπει κανένα μέτρο που προστατεύει ή καλύπτει τους δράστες σε βάρος των δικαιωμάτων των θυμάτων».

Σύμφωνα με τον Νικολαΐδη, ο οποίος είναι επίσης μέλος και πρώην πρόεδρος της Επιτροπής Lanzarote, του οργάνου του Συμβουλίου της Ευρώπης που είναι αρμόδιο για την παρακολούθηση της Σύμβασης για την Προστασία των Παιδιών από τη Σεξουαλική Εκμετάλλευση και τη Σεξουαλική κακοποίηση, υπάρχει τώρα μια τάση σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες να αναθεωρήσουν Μέτρα «συνεπιμέλειας» ή «εναλλασσόμενης κατοικίας», καθώς αποδεικνύονται «μη βιώσιμα».

«Το ίδιο ισχύει», μας είπε ο Νικολαΐδης, «για διεθνείς θεσμούς όπως το Συμβούλιο της Ευρώπης και οι διάφορες επιτροπές του: σε πρόσφατη συζήτηση της επιτροπής για την προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών που στερούνται γονικής μέριμνας λόγω διαζυγίου ή άλλων αιτιών, οποιαδήποτε αναφορά τέτοιων μέτρων παραλείφθηκε προς αποφυγή παρεξηγήσεων και παρερμηνειών».

«Υπάρχει μια σύγχυση», είπε, «μεταξύ των ευρέως αποδεκτών οφελών για ένα παιδί της συνεχούς επαφής και με τους δύο γονείς, και της αμφίβολης προώθησης του ψευδούς “συνδρόμου αποξένωσης” ή της “εναλλασσόμενης κατοικίας” κατά γενικό κανόνα. Είναι ένα πράγμα να παρατηρήσουμε ότι τα παιδιά χωρισμένων ζευγαριών μπορούν να επωφεληθούν από την ποιοτική επαφή και με τους δύο γονείς. Αυτό όμως επιτυγχάνεται κυρίως από πρώην ζευγάρια που βρίσκουν τρόπο να επικοινωνούν προς όφελος των παιδιών τους. Η εφαρμογή ευρημάτων που βασίζονται σε αυτή την παρατήρηση σε περιπτώσεις χωρισμένων γονέων σε συγκρουσιακά διαζύγια και δικαστικές διαμάχες και η χρήση τους για την υποστήριξη νομικών και διοικητικών μέτρων, όπως αυτά που είδαμε στην Ελλάδα, είναι ένα άλμα λογικής και μια μεθοδολογική λαθροχειρία».

«Είναι κρίμα», κατέληξε ο Νικολαΐδης, «που ακόμη και σεβαστοί ακαδημαϊκοί, αλλά και θεσμοί όπως ο Συνήγορος του Πολίτη, είχαν τέτοια αδυναμία κρίσης».

Η διάσπαση 

Τις ημέρες που προηγήθηκαν της συζήτησης στην Ολομέλεια της Βουλής, οι διαφωνίες για το νομοσχέδιο που επικρατούσαν στο κυβερνών κόμμα έγιναν ευρύτερα γνωστές. Δύο βουλεύτριες της Νέας Δημοκρατίας, οι πρώην υπουργοί Μαριέττα Γιαννάκου και Όλγα Κεφαλογιάννη, εξέφρασαν δημόσια τις αντιρρήσεις τους για το νομοσχέδιο, επαναλαμβάνοντας τα βασικά σημεία κριτικής που είχαν προκύψει κατά τη δημόσια διαβούλευση.

Ο υπουργός Δικαιοσύνης απάντησε σε συνέντευξή του ότι οι αντιρρήσεις των δύο βουλευτριών είχαν τις ρίζες τους στις «προσωπικές τους εμπειρίες», κάτι που «δεν ήταν τρόπος να νομοθετεί κανείς». Η Μ. Γιαννάκου απάντησε με το ερώτημα αν ο υπουργός θα έλεγε τα ίδια αν οι ενστάσεις είχαν διατυπωθεί από άνδρες.

Στη συνέχεια οι δύο βουλεύτριες κατέθεσαν πρόταση για δέκα τροπολογίες στο νομοσχέδιο, αντιμετωπίζοντας τα πιο προβληματικά σημεία. Ήταν η πρώτη περίπτωση τέτοιας αποφασιστικής αντίθεσης στην κυβερνητική πολιτική κατά τη διάρκεια της διετίας της Νέας Δημοκρατίας στην εξουσία. Το υπουργείο απέρριψε τις τροπολογίες.

Κατά τη συζήτηση στην Επιτροπή της Βουλής, η Μ. Γιαννάκου άσκησε κριτική στο υπουργείο για το γεγονός ότι δεν είχε πραγματοποιήσει συναντήσεις με καθιερωμένες γυναικείες οργανώσεις αλλά τις απέκλεισε από το διάλογο για τη μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου. «Αντίθετα», είπε, «είδαμε απίθανες οργανώσεις, όπως ΓΟΝ.ΙΣ., Συνεπιμέλεια, Ενεργοί Μπαμπάδες, τεράστιες διαφημίσεις που υποστηρίζουν το νομοσχέδιο, που σημαίνει πολλά χρήματα, και μια πανομοιότυπη επιστολή που μας εστάλη μέσω email με διάφορα ονόματα αλλά όχι πραγματική ταυτότητα. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι αγαπούν τα παιδιά τους τόσο πολύ που δεν μπορούν να γράψουν ένα γράμμα για αυτό το θέμα; Ή είναι μια εταιρεία, που έχει τα χρήματα να τα στείλει όλα αυτά με ψεύτικα ονόματα; Πιστεύω ότι είναι το δεύτερο».

Στη συζήτηση της Ολομέλειας, στις 20-21 Μαΐου, η αντιπολίτευση τάχθηκε σθεναρά κατά του νομοσχεδίου. Υπήρχαν κάποιες διαφοροποιήσεις: Ο Ανδρέας Λοβέρδος, πρώην υπουργός και βουλευτής του ΚΙΝΑΛ (Κίνημα Αλλαγής), εξέφρασε την υποστήριξή του στην κοινή ανατροφή των παιδιών. Και η Ελληνική Λύση, ένα ακροδεξιό κόμμα, αντιτάχθηκε στο νομοσχέδιο για ομοφοβικούς λόγους, καθώς κατά τη γνώμη τους δεν προστατεύει την παραδοσιακή οικογένεια. Αν και μερικοί ακόμη βουλευτές της Νέας Δημοκρατίας εξέφρασαν επιφυλάξεις για αυτό, κυρίως ο πρώην υπουργός Δικαιοσύνης Χαράλαμπος Αθανασίου, οι περισσότεροι το υπερασπίστηκαν σθεναρά — κάποιοι λίγο υπερβολικά σθεναρά, όπως αποδεικνύεται από τη γνώμη του Γιάννη Λοβέρδου ότι «μια γυναίκα μπορεί να μισεί τον πρώην σύζυγό της, που την απάτησε, την χτύπησε και την κακοποίησε, αλλά και πάλι το παιδί έχει το δικαίωμα να μεγαλώσει και με τους δύο γονείς».

Σε μια ασυνήθιστη τροπή των γεγονότων, τουλάχιστον για τα κοινοβουλευτικά πρότυπα, όταν ο υπουργός Δικαιοσύνης βρέθηκε αντιμέτωπος με την κριτική ότι ο αστικός κώδικας δεν περιλαμβάνει διάταξη σύμφωνα με την οποία οι γονείς ασκούν «εξίσου» τη γονική τους λειτουργία κατά τη διάρκεια του γάμου, και επομένως η πρόβλεψη του νομοσχεδίου ότι θα «συνεχίσουν» να το κάνουν μετά το διαζύγιο δεν έβγαζε νόημα, αποφάσισε να τροποποιήσει επί τόπου τον αστικό κώδικα και να προσθέσει το «εξίσου» στο σχετικό άρθρο.

Αποκαλύφθηκε επίσης κατά τη διάρκεια της συζήτησης ότι η Ομάδα Εργασίας των Ηνωμένων Εθνών για τις διακρίσεις κατά των γυναικών και των κοριτσιών και η Ειδική Εισηγήτρια του ΟΗΕ για τη βία κατά των γυναικών, τα αίτια και τις συνέπειές της, είχαν απευθύνει επιστολή στον Πρωθυπουργό στις 17 Μαΐου, η οποία ασκούσε έντονη κριτική στο νομοσχέδιο και είχαν εισηγηθεί «αναθεώρηση και επανεξέταση αυτών των διατάξεων του νομοσχεδίου λαμβάνοντας υπόψη τις διεθνείς υποχρεώσεις της Ελλάδας για τα ανθρώπινα δικαιώματα». Είχαν επίσης ζητήσει η επιστολή «να κοινοποιηθεί στο Κοινοβούλιο το συντομότερο». Η κυβέρνηση δεν είχε αποκαλύψει την επιστολή στη Βουλή και όταν την εμφάνισε η αντιπολίτευση, ο υπουργός Δικαιοσύνης αρνήθηκε ότι γνώριζε κάτι γι’ αυτή.

Το νομοσχέδιο τελικά ψηφίστηκε στις 21 Μαΐου, με τα κόμματα της αντιπολίτευσης είτε να απέχουν είτε να το καταψηφίζουν. Δεν έγιναν διορθώσεις, παρά την εκτεταμένη κριτική. Η νέα νομοθεσία είναι η πρώτη που αλλάζει ριζικά τις διατάξεις σχετικά με την επιμέλεια των παιδιών μετά το διαζύγιο, μετά τον εκσυγχρονισμό του οικογενειακού δικαίου που έγινε το 1983.

Λίγα μόλις λεπτά μετά την ολοκλήρωση της ψηφοφορίας, η Δράση κατά της Γονεϊκής Αποξένωσης, η σελίδα στο facebook που διευθύνει ο Μάριος Ανδρικόπουλος, μοιράστηκε μια περίεργη ανάρτηση: μια φωτογραφία του Γρηγόρη Δημητριάδη, Γενικού Γραμματέα του Πρωθυπουργού. Δεν δόθηκε καμία εξήγηση.

Άλλοι λογαριασμοί μέσων κοινωνικής δικτύωσης που σχετίζονται με το λόμπι γιόρτασαν τη νίκη τους με πιο ευθείς τρόπους:

«Η μάχη κερδήθηκε θριαμβευτικά, κύριοι», έγραφε μια ανάρτηση. «Προχωράμε σύμφωνα με το βασικό σχέδιο, χωρίς ΒΗΜΑ πίσω. Στρέφουμε το βαρύ πυροβολικό μας κατά των δικαστικών, γεμίζουμε, κλειδώνουμε και ΠΕΡΙΜΕΝΟΥΜΕ! Αφήστε τα μέλη αυτής της ομάδας που διαρρέουν πράγματα να πουν στην Ένωση Δικαστών και Εισαγγελέων ότι τους έχουμε στο στόχαστρό μας».

Το κείμενο αυτό έχει στόχο να εξηγήσει με όσο το δυνατόν πιο απλό τρόπο τους λόγους για τους οποίους η «γονεϊκή αποξένωση» είναι μια ανυπόστατη ψευδο-θεωρία και τους κινδύνους που γεννά η χρήση της για τα παιδιά. Όποια και όποιος θέλει να προχωρήσει πιο βαθιά στα ζητήματα που θίγονται, θα βρει στο τέλος του κειμένου χρήσιμους συνδέσμους προς σχετικές μελέτες και βιβλιογραφία.

Στις 13 Απριλίου 2023, η Ειδική Εισηγήτρια του ΟΗΕ για τη Βία κατά των Γυναικών και των Κοριτσιών υπέβαλε στο Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών την έκθεσή της με τίτλο «Επιμέλεια, βία κατά των γυναικών και βία κατά των παιδιών». Η πρώτη από τις καταληκτικές συστάσεις της έκθεσης είναι η εξής: «Τα Κράτη να νομοθετήσουν την απαγόρευση της χρήσης της γονεϊκής αποξένωσης ή συναφών ψευδο-εννοιών σε υποθέσεις οικογενειακού δικαίου και τη χρήση των υποτιθέμενων εμπειρογνωμόνων σε θέματα γονεϊκής αποξένωσης και συναφών ψευδο-εννοιών.»

Η έκθεση είναι μόνο η πιο πρόσφατη από μια σειρά δημοσιεύσεων που προέρχονται από διεθνείς οργανώσεις, οι οποίες καλούν σε εγρήγορση απέναντι στη χρήση της «γονεϊκής αποξένωσης» σε δικαστικές διαμάχες. 

Σύμφωνα με τους ισχυρισμούς των υποστηρικτών της, η «γονεϊκή αποξένωση» προκύπτει, κατά τη διάρκεια συγκρουσιακών διαζυγίων, όταν ο γονέας που είναι μαζί με το παιδί (στην πράξη, σχεδόν πάντα η μητέρα) στρέφει το παιδί «εναντίον» του άλλου γονέα (στην πράξη, σχεδόν πάντα τον πατέρα). 

Στην πραγματικότητα, καμιά και κανείς δεν αμφισβητεί ότι στα συγκρουσιακά διαζύγια εμφανίζεται συχνά το φαινόμενο τα παιδιά να γίνονται αποδέκτες παραπόνων από τον έναν γονέα για τον άλλον — τόσο από μητέρες εναντίον πατεράδων όσο, βέβαια, και αντίστροφα. Να βρίσκονται δηλαδή, όπως συνηθίζουμε να λέμε, «στη μέση». 

Όμως, οι υποστηρικτές της θεωρίας της «γονεϊκής αποξένωσης» δεν σταματούν εκεί. Αυτό που υποστηρίζουν είναι ότι ο «αποξενωτής» γονέας (κατά συντριπτική πλειοψηφία η μητέρα) χειραγωγεί το παιδί ή/και του υποβάλλει «ψευδείς αναμνήσεις», έτσι ώστε αυτό να καταγγείλει τον «αποξενωμένο» γονέα (κατά συντριπτική πλειοψηφία τον πατέρα) για ενδοοικογενειακή βία ή και σεξουαλική κακοποίηση του παιδιού. Οι υποβολιμαίες αυτές καταγγελίες, οι οποίες συχνά, ισχυρίζονται, υποβοηθούνται από ψυχολόγους που προσλαμβάνουν οι «αποξενωτές γονείς», έχουν ως αποτέλεσμα την αποξένωση του έτερου γονέα από τα παιδιά του, γεγονός που συνιστά ανεπανόρθωτη ζημιά ακόμη και αν αυτός τελικά απαλλαγεί από τις κατηγορίες.

Είναι λοιπόν κρίσιμο να κατανοήσουμε ότι η θεωρία της «γονεϊκής αποξένωσης» στοχεύει ευθέως τις περιπτώσεις εκείνες όπου γονείς (κατά συντριπτική πλειοψηφία άνδρες) κατηγορούνται για ενδοοικογενειακή βία ή και παιδική σεξουαλική κακοποίηση — και επιστρατεύεται για την υπεράσπισή τους.

Τα ψεύδη και οι καταγγελίες

Γιατί, όμως, η πλειονότητα των ειδικών ανά τον κόσμο συμφωνεί ότι πρόκειται για μια ψευδοεπιστημονική κατασκευή;

Οι λόγοι, συνοπτικά, είναι οι εξής:

Πρώτον, στη βάση της υπάρχει σύγκρουση συμφερόντων και έλλειμμα αντικειμενικότητας: η θεωρία της «γονεϊκής αποξένωσης» δημιουργήθηκε από τον Richard A. Gardner, ο οποίος ήταν άμισθος, μερικής απασχόλησης καθηγητής κλινικής παιδοψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Columbia. Βιοποριζόταν, όμως, ως δικαστικός εμπειρογνώμονας, συχνά προς υπεράσπιση ανδρών που αντιμετώπιζαν κατηγορίες σεξουαλικής κακοποίησης των παιδιών τους. 

Δεύτερον, η θεωρία δεν έχει ελεγχθεί επιστημονικά: όπως κάθε θεωρία, έτσι και η «γονεϊκή αποξένωση» βασίζεται σε μια σειρά υποθέσεων, οι οποίες στη συνέχεια πρέπει να επαληθευτούν μέσω συγκεκριμένων μελετών. Ο Gardner, ωστόσο, βάσισε τη θεωρία του στις προσωπικές του παρατηρήσεις από την εμπειρία του ως δικαστικού πραγματογνώμονα που αμειβόταν για να υπερασπίζεται κατηγορούμενους άνδρες, και ουδέποτε διεξήγαγε ουδεμία επιστημονική μελέτη για να επαληθεύσει τις υποθέσεις του. Δημοσίευσε τα περισσότερα από 250 βιβλία και άρθρα του στις προσωπικής του ιδιοκτησίας εκδόσεις Creative Therapeutics και όχι σε επιστημονικά περιοδικά ή εκδοτικούς οίκους που ακολουθούν διαδικασίες peer review. Την ίδια στιγμή, επιστήμονες που έχουν δημοσιεύσει σε επιστημονικά περιοδικά για τη θεωρία του Gardner, την έχουν στην συντριπτική τους πλειονότητα αποδομήσει και απορρίψει.

Τρίτον, οι υποθέσεις στη βάση της θεωρίας του Gardner έχει αποδειχθεί ότι δεν ευσταθούν βάσει μελετών που έχουν διεξαγάγει άλλοι επιστήμονες. Συγκεκριμένα:

Δεν αληθεύει ότι υπάρχει κάποιο αξιοσημείωτο πλήθος καταγγελιών για σεξουαλική κακοποίηση στο πλαίσιο διαζυγίων. Έτσι κι αλλιώς, τα περισσότερα διαζύγια είναι συναινετικά. (Στην Ελλάδα λιγότερο από 30% των διαζυγίων είναι κατ’ αντιδικία — κατά κάποιες πηγές ίσως και μόλις 14%.) Από τα συγκρουσιακά διαζύγια, τα περισσότερα αφορούν άλλους λόγους αντιδικίας και όχι καταγγελίες κακοποίησης. Εντέλει, οι καταγγελίες κακοποίησης αφορούν ένα μικρό ποσοστό συγκρουσιακών διαζυγίων. Αν αναλογιστεί κανείς την έκταση της παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης γενικά στην κοινωνία, η οποία σύμφωνα με το Συμβούλιο της Ευρώπης μπορεί να αφορά ένα στα πέντε παιδιά, τότε είναι λογικότερο να συμπεράνει ότι οι καταγγελίες στο πλαίσιο διαζυγίων είναι λιγότερες από ό,τι θα έπρεπε. 

Δεν αληθεύει ότι καταγγελίες από παιδιά που γίνονται στο πλαίσιο συγκρουσιακών διαζυγίων είναι κατά πλειοψηφία ψευδείς. Tα διαθέσιμα στοιχεία δεν δείχνουν σημαντική απόκλιση ανάμεσα στις καταγγελίες που γίνονται στο πλαίσιο διαζυγίων και στις υπόλοιπες καταγγελίες. Σε όσες μελέτες εμφανίζεται απόκλιση αυτή απέχει πάρα πολύ από τον ισχυρισμό ότι είναι η πλειοψηφία και, γενικά, το ποσοστό καταγγελιών που κρίνεται ανυπόστατο είναι πολύ μικρό, όπως άλλωστε και στο σύνολο των καταγγελιών (εκτός διαζυγίων). 

Ωστόσο, για το θέμα των καλούμενων «ψευδών» καταγγελιών, οι έγκυροι ειδικοί συστήνουν προσοχή στη διαφορά ανάμεσα στις μη αποδεδειγμένες καταγγελίες, αυτές δηλαδή για τις οποίες τελικά δεν προέκυψαν αρκετά στοιχεία για την καταδίκη του καταγγελλόμενου, και τις ψευδείς, αυτές δηλαδή όπου προκύπτουν ενδείξεις ότι το παιδί ή κάποιος εκ μέρους του παιδιού είπε ψέματα. Η διάκριση αυτή σε πολλές πηγές δεν υπάρχει, διότι οι αρμόδιες υπηρεσίες (αστυνομία, κοινωνικοί λειτουργοί, δικαστικές αρχές) δεν την καταγράφουν. 

Επίσης, οι ειδικοί επισημαίνουν ότι και οι περιπτώσεις όπου λόγω πλημμελούς εξέτασης του παιδιού από τις αρχές ή μη εφαρμογής των ορθών πρωτοκόλλων δικανικής εξέτασης, η καταγγελία δεν προχωράει δικαστικά, καταγράφονται και αυτές ως ψευδείς, ενώ άλλες μελέτες σημειώνουν ότι οι αρχές συχνά εμφανίζουν την προκατάληψη ότι τα παιδιά είναι περισσότερο πιθανό να πουν ψέματα. 

Η σύγχυση γύρω από το τι συνιστά στην πραγματικότητα ψευδή καταγγελία επιτρέπει στους υποστηρικτές της «γονεϊκής αποξένωσης» να διογκώνουν αυθαίρετα τους αριθμούς. 

Σε κάθε περίπτωση, ανάλογα με τη μελέτη, τη στόχευση, τις πηγές των στοιχείων και τη μεθοδολογία, με πολύ μεγάλη επιφύλαξη μπορούμε να μιλήσουμε για ένα ποσοστό ανυπόστατων καταγγελιών ανάμεσα στο 1% και στο 10%, με συνηθέστερη μια διακύμανση ανάμεσα στο 2% και στο 5%. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, ωστόσο, ακόμη και αυτά τα χαμηλά νούμερα είναι μάλλον υψηλότερα από τα πραγματικά. Μία πρόσφατη μελέτη από τις ΗΠΑ, η οποία εξετάζει πληθώρα άλλων μελετών και τη μεθοδολογία τους, συμπεραίνει ότι το ποσοστό ανυπόστατων καταγγελιών είναι μικρό αλλά δεν μπορεί να προσδιοριστεί με τα διαθέσιμα στοιχεία.

Τέλος, πρέπει να λάβει κανείς υπόψη ότι η ανάκληση της καταγγελίας ενός παιδιού μπορεί να οφείλεται σε πίεση από το οικογενειακό περιβάλλον (λόγω ντροπής ή φόβου στιγματισμού), από τις διερευνώσες αρχές (λόγω ελλειμματικής εκπαίδευσης, μη εφαρμογής ορθών διαδικασιών δικανικής εξέτασης ή κοινωνικών προκαταλήψεων) ή και από τον ίδιο τον καταγγελλόμενο ως κακοποιητή, ειδικά όταν δικαστήρια του δίνουν δικαίωμα επικοινωνίας με το παιδί του κατά τη διάρκεια της διερεύνησης.    

Έχει τεκμηριωθεί ότι τα παιδιά-θύματα σεξουαλικής κακοποίησης τείνουν να απωθούν την τραυματική εμπειρία τους και, όταν μιλούν γι’ αυτήν, να την παρουσιάζουν λιγότερο σοβαρή από όσο είναι — και όχι να υπερβάλλουν και να τη διογκώνουν. Την ίδια στιγμή, οι σχετικές μελέτες δεν έχουν βρει στοιχεία ότι είναι δυνατόν να υποβληθεί σε ένα παιδί μια τόσο βαθιά τραυματική εμπειρία, όπως η σεξουαλική κακοποίηση, όταν αυτή δεν του έχει συμβεί, ενώ οι υποτιθέμενες δυνατότητες να κατασκευαστούν «ψευδείς αναμνήσεις» έχουν πλήρως αποδομηθεί.

Δεν υπάρχει κανένα στοιχείο που να αποδεικνύει ότι γυναίκες κατασκευάζουν ψευδείς καταγγελίες σεξουαλικής κακοποίησης παιδιών για να εκδικηθούν τους πρώην συζύγους τους και να τους στερήσουν επικοινωνία με τα παιδιά τους. Μολονότι οι γυναίκες προβαίνουν γενικώς σε περισσότερες καταγγελίες για σεξουαλική κακοποίηση παιδιών από ό,τι οι άνδρες, αυτό συμβαίνει διότι στο συντριπτικά μεγαλύτερο ποσοστό κακοποιήσεων τόσο κατά αγοριών όσο και κατά κοριτσιών, οι δράστες είναι άνδρες. 

Ενδιαφέρον είναι πάντως ότι, βάσει μελετών δικαστικών αποφάσεων στον Καναδά, σε εκείνες τις περιπτώσεις όπου προέκυψαν ανυπόστατες καταγγελίες για σεξουαλική κακοποίηση παιδιών, το μεγαλύτερο ποσοστό είχε υποστηριχθεί από άνδρες και όχι από γυναίκες.

Τέταρτον, η θεωρία του Gardner βασίζεται στις περιθωριακές απόψεις του για την παιδοφιλία, τους άνδρες και τις γυναίκες. Σύμφωνα με τα κείμενά του, ο Gardner πίστευε ότι «υπάρχει λίγη παιδοφιλία σε όλους μας», ότι «η ενδοοικογενειακή παιδοφιλία είναι διαδεδομένη και μια αρχαία παράδοση» και ότι «η κοινωνία υπεραντιδρά στην παιδοφιλία και γι’ αυτό υποφέρουν τα παιδιά». Με βάση αυτές του τις πεποιθήσεις, ο Gardner θεωρούσε πως στις περιπτώσεις όπου υπάρχει κρούσμα σεξουαλικής κακοποίησης από τον πατέρα προς το παιδί, αυτό θα έπρεπε να οδηγήσει στα εξής μέτρα: η μητέρα να μην απομακρύνει το παιδί από τον πατέρα αλλά να ενθαρρύνει την επαφή μαζί του, να προσπαθήσει να γίνει η ίδια πιο ελκυστική στον άνδρα της, να εξηγηθεί στο παιδί ότι οι γονείς δεν είναι τέλειοι και ότι οι σχέσεις ενηλίκου-ανηλίκου είναι φυσιολογικές, και να προστατευτεί ο πατέρας από τις «δρακόντειες τιμωρίες» που επιφυλάσσονται γι’ αυτούς που ενδίδουν στις παιδοφιλικές παρορμήσεις τους.     

Είναι προφανές ότι οι απόψεις αυτές είναι απορριπτέες τόσο από την πλειονότητα της επιστημονικής κοινότητας όσο και από την πλειονότητα της κοινωνίας. Παρόλα αυτά, μια ισχνή μειονότητα παρέλαβε τη σκυτάλη από τον Gardner, ο οποίος αυτοκτόνησε το 2003, και συνέχισε το «έργο» του.

Επικερδή στρατόπεδα

Βασικός συνεχιστής της θεωρίας του Gardner είναι ο Richard Warshak, ο οποίος θεωρείται διάδοχός του, έχοντας κληρονομήσει τα αδημοσίευτα εκπαιδευτικά βίντεο και ηχητικές κασέτες από την οικογένειά του. Ο Warshak ήταν καθηγητής κλινικής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τέξας αλλά και δημοφιλής εκλαϊκευτής των θεωριών του Gardner, με το μπεστ-σέλερ του, Divorce Poison (Δηλητήριο διαζυγίου). 

Ο Warshak υλοποίησε μία από τις πλέον αμφιλεγόμενες προτάσεις του Gardner. Ενώ, όπως είδαμε, στην περίπτωση ενός παιδόφιλου πατέρα ο Gardner πρότεινε ότι το παιδί έπρεπε να παραμείνει σε επαφή μαζί του, για την περίπτωση μιας μητέρας που ο ίδιος έκρινε ως «αποξενώτρια» πρότεινε την άμεση απομάκρυνση του παιδιού από κοντά της και την υποχρεωτική επανένωσή του με τον πατέρα. Έφτανε μάλιστα ως το σημείο να προτείνει τον εγκλεισμό του παιδιού σε αναμορφωτήριο, αν δεν δεχόταν να αφήσει τη μητέρα του και να πάει στον πατέρα του.

Ο Warshak συνέλαβε την εφαρμοσμένη εκδοχή των ιδεών του Gardner ως επιχείρηση, η οποία ονομάζεται Family Bridges, με τον ίδιο να κατέχει ρόλο επιστημονικού συμβούλου.

Τα Family Bridges αποκαλούνται συχνά από τους επικριτές τους «στρατόπεδα επανένωσης». Είναι εργαστήρια που δηλώνουν ότι έχουν στόχο να θεραπεύσουν τη «γονεϊκή αποξένωση» και να επιδιορθώσουν τη σχέση και με τους δύο γονείς. Στην πραγματικότητα, σύμφωνα με μια σειρά από ρεπορτάζ σε ΜΜΕ όπως το Atlantic, το NBC και το Reveal, πολλαπλές μαρτυρίες παιδιών που πέρασαν από αυτές τις δομές λένε μια διαφορετική ιστορία, κατηγορώντας το πρόγραμμα ότι τα χειραγωγούσε, τραυματίζοντας τη σχέση τους με τον γονέα που είχε την επιμέλεια. Ένας ειδικός, όπως αναφέρθηκε στο Atlantic, αποκάλεσε τα Family Bridges «στρατόπεδα βασανιστηρίων για παιδιά». Και επειδή αυτά τα εργαστήρια είναι αρκετά ακριβά και επιβάλλονται από δικαστικές εντολές, ένας δικηγόρος που συμμετείχε σε μια νομική μάχη κατά των Family Bridges είπε στη Washington Post το 2017 ότι «τα προγράμματα είναι κατά βάση πλαστά. Ήταν ξεκάθαρο για μένα αυτό που έκαναν ήταν να καρπωθούν τεράστιες αμοιβές πουλώντας μια αλλαγή επιμέλειας».

Πέραν του Warshak, οι υποστηρικτές της θεωρίας της «γονεϊκής αποξένωσης» παγκοσμίως είναι πολύ λίγοι. Αν δει κανείς τις δημοσιεύσεις τους μάλιστα, ανακαλύπτει μια ολοφάνερη κυκλικότητα, με τον έναν να παραπέμπει στον άλλον ξανά και ξανά, μπρος-πίσω, και με όλες τις παραπομπές να καταλήγουν στον Warshak και εντέλει στον Gardner.

Το ίδιο ακριβώς φαινόμενο παρατηρείται και στην Ελλάδα. Ελάχιστοι ψυχίατροι και ψυχολόγοι, κάποιοι μάλιστα με ολωσδιόλου διαφορετικό ερευνητικό αντικείμενο, παραπέμπουν ξανά και ξανά ο ένας στον άλλον, και όλοι μαζί στους ξένους συναδέλφους τους, καταλήγοντας αναπόδραστα στον Warshak και στον Gardner. 

Κεντρικό ζήτημα στη δραστηριότητά τους αποτελεί ασφαλώς το ότι διάφοροι ανάμεσά τους είναι και οι ίδιοι, όπως και ο εμπνευστής της θεωρίας τους, δικαστικοί πραγματογνώμονες, οι οποίοι προσφέρουν τις υπηρεσίες τους ως «τεχνικοί σύμβουλοι» σε άνδρες που καταγγέλλονται από τα παιδιά τους ότι τα έχουν κακοποιήσει σεξουαλικά. 

Η αποτυχία του συστήματος

Παρά την έλλειψη επιστημονικής βάσης, ωστόσο, παρατηρείται δυστυχώς το φαινόμενο οι εισαγγελικές αρχές και τα δικαστήρια να λαμβάνουν υπόψη τους την ψευδοθεωρία της «γονεϊκής αποξένωσης», η οποία εμφανίζεται συχνά σε πραγματογνωμοσύνες που εισάγει η υπεράσπιση των καταγγελλόμενων.

Πώς μπορεί να συμβαίνει κάτι τέτοιο; Πώς μπορεί οι αρχές που είναι επιφορτισμένες με την προστασία των παιδιών και την απόδοση της δικαιοσύνης να αφήνονται να επηρεαστούν από μια θεωρία δίχως καμία επιστημονική βάση;

Η απάντηση είναι πολυπαραγοντική:

Καταρχάς, ο κατακερματισμός και η δυσλειτουργία του συστήματος παιδικής προστασίας. Στη χώρα μας δεν υπάρχει ένας ενιαίος τρόπος διαχείρισης των καταγγελιών για παιδική σεξουαλική κακοποίηση, ο οποίος να ενσωματώνει έγκυρες και σύγχρονες μεθόδους εξέτασης των παιδιών που καταγγέλλουν. Ανάλογα με το πού και πώς γίνεται μια καταγγελία — αν γίνεται, λόγου χάρη, στην Υποδιεύθυνση Ανηλίκων της ΓΑΔΑ, ή σε εισαγγελία ανηλίκων, όπου υπάρχει, ή σε γενική εισαγγελία κάπου στην περιφέρεια, ή σε ένα τυχαίο αστυνομικό τμήμα, ή σε γιατρό, σε ψυχολόγο ή σε δάσκαλο — η πορεία της μπορεί να είναι πολύ διαφορετική και κάποιες φορές εντελώς τυχαία. Μπορεί, ας πούμε, το παιδί να εξεταστεί από ειδικευμένο ψυχολόγο της αστυνομίας, μπορεί και όχι. Μπορεί να εξεταστεί στο καθ’ ύλην αρμόδιο Σπίτι του Παιδιού, μπορεί και όχι. Μπορεί να του πάρει κατάθεση οποιοσδήποτε μη εκπαιδευμένος αστυνομικός, μπορεί και όχι. Μπορεί να διαταχθεί δημόσια πραγματογνωμοσύνη, μπορεί και όχι. Η δημόσια πραγματογνωμοσύνη μπορεί να διεξαχθεί σε οποιοδήποτε «Κέντρο Ψυχικής Υγείας» από ψυχολόγους ή και άλλες ειδικότητες, όπως παιδαγωγούς, οι οποίοι δεν έχουν ειδική εκπαίδευση. Και όλα αυτά μπορεί να γίνουν με μεγάλες καθυστερήσεις, συχνά ένα ή δύο χρόνια μετά την αρχική καταγγελία.

Αποτέλεσμα αυτής της δυσλειτουργίας είναι ότι σε διάφορα στάδια της δικαστικής διαδικασίας και συχνότατα στο αστικό σκέλος, που περιλαμβάνει λόγου χάρη τον προσδιορισμό της επικοινωνίας με τον καταγγελλόμενο γονέα, οι δικαστικές αρχές βασίζονται σε πραγματογνωμοσύνες ιδιωτών τεχνικών συμβούλων, τους οποίους προσλαμβάνουν οι διάδικοι, όπως έχουν νόμιμο δικαίωμα. Αυτή είναι μια συνηθισμένη οδός μέσω της οποίας συγκεκριμένοι τεχνικοί σύμβουλοι εισάγουν τη θεωρία της «γονεϊκής αποξένωσης» στη δικαστική κρίση.

Ταυτόχρονα, οι δικαστικές αρχές δεν έχουν καμία πλαισίωση για την αξιολόγηση επιστημονικών ή επιστημονικοφανών εισηγήσεων. Αν δει κανείς πραγματογνωμοσύνες που επικαλούνται τη «γονεϊκή αποξένωση» προς υπεράσπιση ενός καταγγελόμενου γονέα, θα διαπιστώσει ότι είναι γεμάτες παραπομπές σε μελέτες και άρθρα, τα οποία ακολουθούν την κυκλικότητα που περιγράψαμε πιο πάνω, καταλήγοντας στον Warshak και στον Gardner. Οι δικαστές, όμως, δεν ξέρουν ποιοι είναι αυτοί που τα έχουν γράψει και ακόμη και αν οι συνήγοροι της καταγγέλλουσας πλευράς αμφισβητήσουν την εγκυρότητα της θεωρίας, στα μάτια του δικαστηρίου πρόκειται απλώς για δύο αντίπαλες επιστημονικές απόψεις. Θα χρειαζόταν ο δικαστής ή η δικαστίνα να έχει ειδική γνώση — που κατά τεκμήριο οι δικαστές δεν έχουν — για να ξέρει ότι δεν πρόκειται για δύο επιστημονικές απόψεις αλλά ότι η μία εκ των δύο είναι σκέτος τσαρλατανισμός. Όπως έχουν τα πράγματα, δεν υπάρχει καμία θεσμικά ενδεδειγμένη και ταυτοχρόνως επιστημονικά έγκυρη πηγή, που θα μπορούσε να προφυλάξει τους δικαστές από την παραπλάνηση. 

Την ίδια στιγμή, μάλιστα, που παραμένουν απληροφόρητοι σχετικά με τη μη εγκυρότητα της θεωρίας, οι δικαστές ανακαλύπτουν στη «γονεϊκή αποξένωση» μια περιγραφή της συμπεριφοράς γυναικών και παιδιών που ταυτίζεται με τα πιο διαδεδομένα κοινωνικά στερεότυπα, αυτά δηλαδή που στατιστικά ένα μεγάλο μέρος των δικαστικών αρχών δεν μπορεί παρά και το ίδιο να πιστεύει. Στερεότυπα όπως ότι οι γυναίκες είναι «υπερβολικές», «υστερικές» ή «εκδικητικές» ή ότι τα παιδιά «λένε ψέματα για να τραβήξουν την προσοχή» ή είναι «εύπειστα και δεκτικά σε υποβολιμαίες πληροφορίες». Αν το εκάστοτε δικαστήριο ανήκει στο κομμάτι εκείνο του πληθυσμού που δεν γνωρίζει ότι τα στερεότυπα αυτά δεν αληθεύουν και ότι υπάρχουν συγκεκριμένες μελέτες που τα διαψεύδουν, τότε η «γονεϊκή αποξένωση» επιβεβαιώνει με τον πιο βολικό τρόπο τις κοινωνικές προκαταλήψεις του δικαστηρίου.

Επικοινωνία με κάθε κόστος;

Καθώς, όμως, η θεωρία της «γονεϊκής αποξένωσης» βρίσκει τον δρόμο της στις αίθουσες των δικαστηρίων μέσω των εκθέσεων πραγματογνωμόνων, υπάρχει και μια άλλη πλευρά του ζητήματος που εκτυλίσσεται ανοιχτά, στη δημοσιότητα: η «γονεϊκή αποξένωση» είναι μία από τις κεντρικές ιδέες από τις οποίες εμφορούνται τα «κινήματα ανδρικών δικαιωμάτων» που βρίσκονται σε άνοδο σε διάφορες χώρες τα τελευταία χρόνια. Στη χώρα μας, τη θεωρία της «γονεϊκής αποξένωσης» διέδωσαν διάφορες ανδρικές ομάδες που πίεζαν για τη μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου, η οποία κωδικοποιήθηκε στον δημόσιο διάλογο ως «υποχρεωτική συνεπιμέλεια». Έχουμε χαρτογραφήσει τη δράση αυτών των ομάδων με ρεπορτάζ μας και έχουμε δείξει την εγγύτητά τους στην πολιτική εξουσία, όπως φάνηκε με την συμμετοχή εκπροσώπων τους στη νομοπαρασκευαστική επιτροπή για το οικογενειακό δίκαιο, και την επιδραστικότητα της εκστρατείας τους, όπως φάνηκε από τη νόθευση της δημόσιας διαβούλευσης.      

Η τάση στο οικογενειακό δίκαιο που στην Ελλάδα οι ομάδες αυτές πέτυχαν να αποτυπωθεί με τον «Νόμο Τσιάρα» του 2021, είναι να θεωρείται ότι η «επικοινωνία με κάθε κόστος» και με τους δύο γονείς, ή αλλιώς η «συνεπιμέλεια», θα πρέπει να είναι ο βασικός στόχος της δικαστικής επίλυσης των συγκρουσιακών διαζυγίων. Μολονότι, γενικά μιλώντας, ουδείς αμφισβητεί ότι το παιδί έχει δικαίωμα στην ανατροφή του και από τους δύο γονείς, στην πράξη η «επικοινωνία με κάθε κόστος» ενδέχεται να συσκοτίζει ποιο είναι το συμφέρον του παιδιού σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση. Η θεωρία της «γονεϊκής αποξένωσης» δίνει διέξοδο στη νομική πίεση που νιώθουν πλέον τα δικαστήρια να αποφασίσουν υπέρ της «επικοινωνίας με κάθε κόστος», διότι δίνει την ευκαιρία να υποβαθμιστεί η βαρύτητα των καταγγελιών περί κακοποίησης ως επινόημα της μητέρας, η οποία το υπέβαλε στο παιδί.

Στις 14 Νοεμβρίου 2023, η GREVIO, δηλαδή η αρμόδια επιτροπή του Συμβουλίου της Ευρώπης που επιτηρεί τη συμμόρφωση των κρατών-μελών με τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης κατά της ενδοοικογενειακής βίας και της βίας κατά των γυναικών, δημοσίευσε την πρώτη της έκθεση-αξιολόγηση για τα πεπραγμένα της Ελλάδας.

Η επιτροπή επισήμανε ότι στην αιτιολογική έκθεση του νομοσχεδίου που κατέληξε στον «Νόμο Τσιάρα» υπήρχε ο όρος «γονεϊκή αποξένωση». Παρότι ο όρος δεν αναφέρεται με ρητό τρόπο στο τελικό κείμενο του νόμου, η GREVIO εκφράζει «βαθιά ανησυχία» για το ότι οι ελληνικές αρχές νομιμοποιούν την ύποπτη θεωρία της «γονεϊκής αποξένωσης», η οποία «μπορεί να ενισχύσει την επίμονη εικασία εκ μέρους των δικαστών ότι παιδιά που εκφράζουν φόβο για τον πατέρα τους επειδή έχουν γίνει μάρτυρες βίας κατά της μητέρας τους, έχουν χειραγωγηθεί».  

Ο νόμος προβλέπει, επίσης, ότι η «διατάραξη της συναισθηματικής σχέσης του παιδιού με τον άλλο γονέα» αποτελεί δείγμα κακής άσκησης της γονικής μέριμνας από τον γονέα με τον οποίο διαμένει το παιδί, μια πρόβλεψη που σύμφωνα με την επιτροπή μπορεί να δώσει έδαφος σε «προβληματικές δικαστικές πρακτικές βασισμένες στη γονεϊκή αποξένωση», εξαιτίας της γενικόλογης διατύπωσης του νόμου και της απουσίας ρητής αναφοράς στην ενδοοικογενειακή βία. Σ’ αυτό το πλαίσιο, η GREVIO αναφέρει ακόμη ότι έμαθε με «απόγνωση» ότι υπάρχουν δημόσια εκπαιδευτικά προγράμματα για δικαστές που περιλαμβάνουν τη «γονεϊκή αποξένωση».

Η επιτροπή εντόπισε, επιπλέον, σειρά δικαστικών αποφάσεων στις οποίες οι ισχυρισμοί των θυμάτων ότι είχαν υποστεί βία από τους συντρόφους τους απορρίφθηκαν με την «ύποπτη» αιτιολογία του «συνδρόμου γονεϊκής αποξένωσης» και σχετικών εννοιών, και διαπίστωσε ότι οι δικαστές δεν απαγορεύουν με συνέπεια αυτό το υπερασπιστικό επιχείρημα.     

Η GREVIO θεωρεί ότι η υποστήριξη της θεωρίας της «γονεϊκής αποξένωσης» ενέχει τον κίνδυνο μη διάγνωσης ή/και άρνησης της βίας κατά των γυναικών και των παιδιών τους. Ως εκ τούτου, συστήνει ότι είναι εξαιρετικά σημαντικό να γίνει συνείδηση στους αρμόδιους πως για πολλές γυναίκες-θύματα βίας και τα παιδιά τους το να συμμορφωθούν με διαταγές επικοινωνίας με τους πρώην συντρόφους τους αποτελεί σοβαρό κίνδυνο, επειδή «σημαίνει να συναντήσουν τον δράστη πρόσωπο με πρόσωπο, που μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρά περιστατικά βίας, συμπεριλαμβανομένης της δολοφονίας της γυναίκας ή/και των παιδιών».

Η επικοινωνία με κάθε κόστος έχει ήδη κοστίσει ζωές. Ζωές παιδιών. Στις 25 Μαΐου 2012, αυστριακός πατέρας ο οποίος έχει καταγγελθεί από την σύζυγό του για ενδοοικογενειακή βία και βρίσκονται σε διάσταση, επισκέπτεται το σχολείο των παιδιών, προφασιζόμενος στη δασκάλα ότι θέλει να δώσει κάποια χρήματα στον 8χρονο γιο του. Η δασκάλα πείθεται και τον φέρνει σε επαφή με το παιδί. Όταν συνειδητοποιεί ότι το παιδί δεν επέστρεψε στην τάξη, το αναζητά. Το εντοπίζει στο υπόγειο του σχολείου νεκρό. Ο πατέρας του το είχε πυροβολήσει στο κεφάλι μπροστά στην αδελφή του. 

Τον Απρίλιο του 2017 ο 5χρονος αμερικανός Piqui ή αλλιώς Aramazd Andressian Jr. δηλώνεται ως αγνοούμενος από την μητέρα του, καθώς δεν επιστρέφει από εκδρομή με τον πατέρα του στην Disneyland. Οι γονείς βρίσκονται σε δικαστική διαμάχη για την επιμέλεια του παιδιού και η Ana, η μητέρα του Piqui, παλεύει για την προστασία του από τον πατέρα τον οποίο φοβάται. Η αστυνομία αρχίζει να αναζητά πατέρα και γιο. Εντοπίζει λίγο αργότερα τον πατέρα αναίσθητο σε κάποιο πάρκο και τον μεταφέρει στο νοσοκομείο. Για δέκα εβδομάδες αστυνομία, εθελοντές και μέλη της οικογένειας αναζητούν τον Piqui. Τον Ιούνιο του 2017, δύο ντετέκτιβ ενημερώνουν την Ana ότι ο πρώην σύζυγός της, Ara Andressian, υπέδειξε επιτέλους στις αρχές το σημείο όπου έθαψε το παιδί. Έκτοτε στην Καλιφόρνια αγωνίστηκαν να περάσουν νόμο για την προστασία των παιδιών σε δικαστικές διαμάχες επιμέλειας από τους κακοποιητές γονείς τους, απαιτώντας να προκρίνεται η ασφάλεια των παιδιών. Βρίσκεται σε διαδικασία ψήφισης ο νόμος «Piqui’s law», στη μνήμη του 5χρονου.      

Στις 9 Φεβρουαρίου 2020 η 4χρονη Κίρα βρίσκεται νεκρή μαζί με τον πατέρα της σε έναν λόφο στον Καναδά. Οι γονείς της τα τελευταία τρία χρόνια βρίσκονταν σε δικαστική διαμάχη για την επιμέλειά της. Μόλις 12 ημέρες νωρίτερα, η μητέρα της Κίρα είχε καταθέσει επείγον αίτημα στο δικαστήριο να μειωθεί η επικοινωνία του πατέρα γιατί παρατηρούσε ανησυχητικές αλλαγές στην συμπεριφορά της μικρής. Ο δικαστής παρέπεμψε την συζήτηση του αιτήματος της μητέρας για δύο εβδομάδες αργότερα. Η συζήτηση δεν έγινε ποτέ γιατί ενδιαμέσως η Κίρα δολοφονήθηκε από τον πατέρα της. Αυτή η υπόθεση έγινε η αφορμή για νέα νομοθέτηση από την γερουσία με στόχο την προστασία των θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας. Ονομάστηκε «Keira's Law» στη μνήμη της 4χρονης. 

Στις 8 Ιανουαρίου 2023 ο 8χρονος σουηδός Constantin Rad βρίσκεται νεκρός κατά τη διάρκεια μη εποπτευόμενης επικοινωνίας στο σπίτι του πατέρα του. Οι γονείς του βρίσκονταν σε δικαστική διαμάχη τα τελευταία επτά χρόνια. Η μητέρα του είχε καταγγείλει τον πατέρα του για την ψυχολογική βία που ασκούσε τόσο στην ίδια όσο και στο παιδί και πάλευε να πείσει τις αρχές αν όχι να αποκλείσουν την επικοινωνία του πατέρα, τουλάχιστον να ορίσουν εποπτεία. Ο μικρός είχε εκφράσει ακόμα και στο σχολείο τον φόβο του για τον πατέρα του αλλά δεν τον βοήθησε κανείς. Στη Σουηδία έχει ξεσηκωθεί κύμα αντιδράσεων με το σύνθημα «Κανένα άλλο παιδί δολοφονημένο», ενάντια στις δικαστικές αποφάσεις που προωθούν την επικοινωνία με κάθε κόστος στις αντιδικίες για την επιμέλεια. Ανησυχία εκφράζει και η Συνήγορος του Παιδιού της χώρας ενώ ζητείται η δημιουργία του ασφαλέστερου νόμου για τα παιδιά με την ονομασία «Lex Tintin» και πάλι στη μνήμη του 8χρονου. 

Ίσως, όμως, το πιο ξεκάθαρο στοιχείο που αποδεικνύει ότι η θεωρία της «γονεϊκής αποξένωσης» είναι ανυπόστατη, βρίσκεται στην προφανή λήψη του ζητουμένου στην οποία προβαίνει: υποστηρίζει ότι οι παιδικές καταγγελίες είναι προϊόν της «αποξένωσης» επειδή είναι ψευδείς, ισχυρισμό που επιχειρεί να αποδείξει υποστηρίζοντας ότι οι καταγγελίες είναι ψευδείς επειδή αποτελούν προϊόν «αποξένωσης». Το κυκλικό αυτό επιχείρημα, λογικό σφάλμα σύμφυτο με τον κυκλικό τρόπο με τον οποίο οι θιασώτες της θεωρίας παραπέμπουν ο ένας στον άλλον, επιστρατεύεται από τους καταγγελλόμενους για κακοποίηση και τους υπερασπιστές τους για να αδρανοποιήσει δύο κρίσιμες παραδοχές που όλοι οι έγκυροι ειδικοί δέχονται και που θα έπρεπε να κυριαρχούν στη δικαστική διερεύνηση:

Πρώτον: ανάμεσα στο δικαίωμα του παιδιού να προστατεύεται από την κακοποίηση και στο δικαίωμά του να έχει επικοινωνία και με τους δύο γονείς του (πόσο μάλλον στο δικαίωμα του ενός γονέα να έχει επικοινωνία με το παιδί του), το πρώτο ιεραρχείται ως υπέρτερο. 

Δεύτερον και σημαντικότερο: όταν ένα παιδί καταγγέλλει τη σεξουαλική κακοποίησή του, η πιθανότερη εξήγηση είναι ότι λέει την αλήθεια. 

Κυριάκος Μητσοτάκης

Actor card content

• Πρωθυπουργός • Ελληνική Δημοκρατία

• 4
• 8

Δείτε το πρόσωπο/φορέα

Νοσοκομείο Παίδων: «7χρονος κατήγγειλε σεξουαλική κακοποίηση από 14χρονο. Παρόμοια καταγγελία έγινε και από μια 13χρονη. Τα παιδιά δεν νοσηλεύονται εκεί, απλά φιλοξενούνται προσωρινά καθώς προέρχονται από προβληματικές οικογένειες που έχουν χάσει την επιμέλειά τους. Για τα καταγγελλόμενα από την μητέρα του 7χρονου — η οποία έχει χάσει την επιμέλειά του — βρίσκεται σε εξέλιξη έρευνα από την Υποδιεύθυνση Προστασίας Ανηλίκων στη ΓΑΔΑ, λαμβάνονται καταθέσεις και έχει δοθεί εντολή να γίνουν ιατροδικαστικές εξετάσεις στα θύματα και να εξεταστούν από ειδικούς παιδοψυχολόγους. Ο υπουργός Υγείας διέταξε τη διενέργεια Ένορκης Διοικητικής Εξέτασης».  

Η είδηση έγινε γνωστή στις 16 Νοεμβρίου και στη σύντομη αυτή περιγραφή συμπυκνώνεται ένα μεγάλο κομμάτι της παθογένειας του συστήματος που ονομάζεται «σύστημα παιδικής προστασίας» στη χώρα μας. 

Τα λεγόμενα «εισαγγελικά παιδιά» οδηγούνται στα παιδιατρικά νοσοκομεία της χώρας όταν οι εισαγγελικές αρχές κρίνουν ότι πρέπει να απομακρυνθούν από τις οικογένειες ή τα φροντιστικά τους περιβάλλοντα, έως ότου διερευνηθεί το εάν μπορούν να επιστρέψουν σε αυτά ή σε περίπτωση ακαταλληλότητας / επικινδυνότητας, να οδηγηθούν σε κάποιο ίδρυμα. Η εντολή αυτή δεν έχει συγκεκριμένη χρονική διάρκεια. Το αποτέλεσμα είναι ότι, κυρίως λόγω της υποστελέχωσης των κοινωνικών υπηρεσιών, οι έρευνες αργούν να ολοκληρωθούν και η παραμονή των παιδιών παρατείνεται για καιρό. Τα παιδιά δεν επιτηρούνται, καθώς αφενός δεν είναι αρμοδιότητα του νοσοκομείου να τα επιτηρεί, αφετέρου ούτε εκεί επαρκεί το προσωπικό. Παραβατικότητα μεταξύ αυτών των παιδιών δεν καταγγέλλεται για πρώτη φορά. Τώρα, λοιπόν, καταγγέλλονται και δύο βιασμοί.  

Στο ραντάρ της πρόνοιας 

Η Γ. είναι η μητέρα του 7χρονου αγοριού. Έχει ένα ακόμα αγόρι, μόλις δύο ετών. Είναι 42 χρόνων, άνεργη, και ζει με τα παιδιά στο σπίτι της μητέρας της. Ο πατέρας των παιδιών ζει εκτός Ελλάδας και έχει αναγνωρίσει μόνο τον μεγάλο του γιο. Πρωτομπήκαν στο ραντάρ του λεγόμενου «συστήματος παιδικής προστασίας» πριν από περίπου έναν χρόνο.

Τη συναντήσαμε στο νοσοκομείο «Αγλαΐα Κυριακού», στα παγκάκια πίσω από ένα μικρό εκκλησάκι. Διασχίζουμε τον μεγάλο διάδρομο και στο τέρμα του μας περιμένει, καπνίζοντας με το ένα χέρι, ενώ με το άλλο κρατάει το χέρι του μικρού. Εκείνος φοράει μια κόκκινη πιτζάμα με τον Spiderman και λευκά αθλητικά παπούτσια. Ο Ironman είναι κανονικά ο αγαπημένος του σούπερ ήρωας. Του δίνει το κινητό της για να χαζέψει βιντεάκια ώστε να μιλήσουμε. Διατυπώνουμε την αγωνία ότι μπορεί και να μας ακούει. «Ξέρει τα πάντα» αποκρίνεται η Γ. Ρωτάει την μητέρα του αν είμαστε εμείς που θα τον πάρουμε για να τον βάλουμε στο ίδρυμα.  

«Κάναμε το λάθος και του κάναμε όλα τα χατίρια από όταν ήταν μικρός. Δεν έχει όρια. Γι’ αυτό φτάσαμε εδώ» λέει η Γ. με σβηστή φωνή. Φαίνεται κουρασμένη, στραγγισμένη. 

Γυρνώντας τον χρόνο πίσω, έχει καταλήξει ότι έχασε τελείως τον έλεγχο επί καραντίνας. «Προνήπιο και νήπιο μας βρήκε η καραντίνα. Δεν ήθελε να μπει στην τηλεκπαίδευση. Η δασκάλα είχε τόσα παιδιά να διαχειριστεί και αναγκαστικά είχε κλειστά τα μικρόφωνα. Τον ενοχλούσε που δεν άκουγε τι ήθελε να της πει. Δεν ήθελε καθόλου το σχολείο». 

Η άρνησή του για το σχολείο έγινε ακόμα εντονότερη, σύμφωνα με τη μητέρα, πέρυσι, όταν δηλαδή ξεκινούσε η Α’ Δημοτικού. Υπήρχαν μέρες που δεν μπορούσε με τίποτα να τον πείσει και έμενε στο σπίτι. «Το ήξερε και ο διευθυντής του σχολείου, έβλεπε με πόση δυσκολία τον έφτανα ως εκεί. Υπήρξαν φορές που ήρθε ο ίδιος και τον γράπωσε για να τον βάλει μέσα». Τότε, όπως λέει η Γ., ο διευθυντής την έφερε σε επαφή με την κοινωνική υπηρεσία του Δήμου της. Η Γ. συναντήθηκε με κάποια κοινωνική λειτουργό. 

Κάπως έτσι έφτασαν σε εκείνο το πρωινό του Νοέμβρη που ο μικρός για ακόμα μια φορά δεν ήθελε να πάει. «Δεν ήξερα τι άλλο να κάνω. Κάπως τον έπιασα, τον πίεσα με τα ακροδάχτυλά μου στο πρόσωπο…». Ούτε εκείνη την ημέρα πήγε σχολείο. Ζήτησε να πάει σε ένα συγγενικό τους πρόσωπο. 

Το συγγενικό τους πρόσωπο κατήγγειλε στην αστυνομία την εκ μέρους της μητέρας σωματική τιμωρία σε βάρος του 7χρονου γιου της.

Το συγγενικό τους πρόσωπο κατήγγειλε στην αστυνομία την εκ μέρους της μητέρας σωματική τιμωρία σε βάρος του 7χρονου γιου της. Η μητέρα συνελήφθη, πέρασε αυτόφωρο, δικάστηκε και καταδικάστηκε με αναστολή.

Η εισαγγελέας ανηλίκων τον Νοέμβριο του 2021 διέταξε την προσωρινή αφαίρεση της επιμέλειας των παιδιών και με εισαγγελική εντολή τα παιδιά της οδηγήθηκαν στο «Αγλαΐα Κυριακού». Έμειναν 49 ημέρες μαζί με τη μητέρα τους και τη γιαγιά τους.

«Κανείς δεν μπορεί να παίξει θέατρο επί 49 ημέρες, όταν παρακολουθείται από το πρωί μέχρι το βράδυ» μάς λέει η Γ. «Δεν μπορείς να κρυφτείς. Είδαν τον χαρακτήρα μου, είδαν ότι δεν είμαι βίαιη. Βοήθεια χρειαζόμουν. Κι εγώ και το παιδί μου».  

Αναζητείται βοήθεια

Στις 4 Ιανουαρίου 2022, η ίδια εισαγγελέας διέταξε να επιστρέψουν τα παιδιά στη μητέρα τους και έδωσε εντολή να υποστηριχθεί τόσο η ίδια όσο και ο 7χρονος γιος της από το Κέντρο Ψυχικής Υγείας Χαλανδρίου-Αγίας Παρασκευής, το οποίο αποτελεί παράρτημα του νοσοκομείου «Γ. Γεννηματάς». Το παραπεμπτικό εκδόθηκε τον Φεβρουάριο του 2022. 

Η μητέρα τηλεφώνησε στο Κ.Ψ.Υ που της υποδείχθηκε από την εισαγγελία και ζήτησε ραντεβού. Το ραντεβού ορίστηκε για τον Μάρτιο. Συναντήθηκε με παιδοψυχίατρο, η οποία της ζήτησε το ιστορικό του αγοριού και μία ακόμα γυναίκα. «Μου είπε ότι κάνει συμβουλευτική γονέων» μας είπε η Γ. 

Επόμενο βήμα ήταν να κλειστεί το ραντεβού για το παιδί, το οποίο τελικά πραγματοποιήθηκε τον περασμένο Μάιο, τέσσερις ολόκληρους μήνες από την έξοδο των παιδιών από το νοσοκομείο. Έναν μήνα αργότερα, με το κλείσιμο των σχολείων τον Ιούνιο, η παιδοψυχίατρος και η επισκέπτρια υγείας του Κ.Ψ.Υ τους επισκέφτηκαν στο σπίτι όπου διαμένουν, το μητρικό σπίτι της Γ. Τον επόμενο μήνα, τον Ιούλιο δηλαδή, ο γιος της έκανε δύο συνεδρίες με μια εργοθεραπεύτρια. Στα τέλη Αυγούστου το παιδί έκανε ακόμα μια συνάντηση με μια ειδική παιδαγωγό. 

«Ζήτησα δύο φορές να δω ψυχίατρο για μένα. Δεν έγινε» μας λέει η Γ. «Τους τηλεφώνησα κάποιες φορές, 3-4 αν θυμάμαι καλά για να ζητήσω καθοδήγηση όταν ο μικρός αρνιόταν να πάει στο σχολείο. Μου απάντησαν να του βάζω όρια. Το καλοκαίρι πάλι που ο μικρός δεν είχε σχολείο και παρατηρούσα μεγάλη υπερδιέγερση, λόγω της οποίας ξενυχτούσε, ξανατηλεφώνησα. Μου είπαν να μην του δίνω γλυκά από το απόγευμα και μετά. Τον πήγαινα στο πάρκο τα απογεύματα μαζί με τον μικρό, προσπαθούσα. Τις ρώτησα αν θα πρέπει να του δώσουμε κάποιο σιρόπι για την υπερδιέγερση. “Θα το συζητήσουμε μόλις ολοκληρωθεί η αξιολόγηση” μου είπαν».  

Στις 22 Σεπτεμβρίου ανακοινώνεται στην μητέρα από την παιδοψυχίατρο και την επισκέπτρια υγείας ότι με εντολή εισαγγελέα τα παιδιά θα φύγουν και πάλι για το Παίδων. «”Όχι επιμέλειες και τέτοια. Απλώς θα μπει και θα κάνει την θεραπεία του για όσο κρίνει ο παιδοψυχίατρος του νοσοκομείου”» υποστηρίζει η μητέρα ότι της είπαν. Σκέφτηκε ότι θα τους έστελναν στο παιδοψυχιατρικό τμήμα για να του χορηγηθεί κάποια αγωγή, καθώς τους είχε εξηγήσει πόσο δυσκολεύεται να δώσει οποιοδήποτε σιρόπι στον γιο της. 

Την Παρασκευή, 23 Σεπτεμβρίου, δύο αστυνομικοί με πολιτικά φτάνουν στο σπίτι της μητέρας, παραλαμβάνουν τα παιδιά και την μητέρα και τους οδηγούν για δεύτερη φορά στο Παίδων. Την Δευτέρα 26 Σεπτεμβρίου, η μητέρα ζητά να συναντήσει την εισαγγελέα ανηλίκων. Εκείνη της διαβάζει την έκθεση που συνέταξαν η παιδοψυχίατρος και η κοινωνική λειτουργός. 

Σύμφωνα με τα όσα μας μεταφέρει η μητέρα, οι δύο εκπρόσωποι τους προνοιακού συστήματος της χώρας μας έκριναν ότι η ζωή του παιδιού κινδυνεύει γιατί η μητέρα αδυνατεί να το ελέγξει.

«Η εισαγγελέας δεν με είχε δει ποτέ» μας λέει η Γ. Διάβασε μόνο αυτά που έγραψαν εκείνες. Και τι δεν έγραψαν εκεί. Ότι την ημέρα που επισκέφτηκαν το σπίτι μας, ο μικρός κρεμάστηκε ο μισός έξω από το μπαλκόνι κι ότι εγώ έπαιζα στο κινητό αδιαφορώντας και η μητέρα μου δεν πήρε χαμπάρι. Ότι κινδυνεύει η ζωή του γιατί δεν με ακούει. Ότι είμαι αδιάφορη και ακατάλληλη μητέρα. Όποιος εισαγγελέας και να τα διάβαζε αυτά, τι θα έκανε;». 

Η Γ. επιμένει ότι το περιστατικό στην βεράντα δεν συνέβη. «Έχουμε βάλει πλέγμα στην βεράντα» λέει. «Το παιδί μου δεν έχει τραυματιστεί ποτέ. Τα προσέχω τα παιδιά μου. Αλλά ακόμα κι αν στ’ αλήθεια πιστεύουν ότι κινδυνεύει η ζωή του παιδιού, τους πήρε τέσσερις μήνες να το πουν; Είδαν στα μέσα Ιουνίου ότι κινδυνεύει ένας 7χρονος, και θυμήθηκαν να κάνουν κάτι γι’ αυτό στις 23 Σεπτεμβρίου;». 

Νιώθει προδομένη από το προνοιακό σύστημα. «Έδειξα εμπιστοσύνη» λέει «και το μετανιώνω». 

Από την αγωγή στην ανάκριση 

Οι μέρες περνούν στο νοσοκομείο και από την κοινωνική υπηρεσία της μεταφέρεται το συμπέρασμα ότι ο γιος της είναι πια πιο συνεργάσιμος, ότι παίρνει την αγωγή του — το νευροληπτικό σιρόπι Risperdal που υπέδειξε η παιδοψυχίατρος του νοσοκομείου — και πως η πρόθεση του νοσοκομείου είναι να ζητήσει από την εισαγγελία να παγώσει η απόφαση.

Ενδιαμέσως η εισαγγελέας που χειριζόταν ως τότε την υπόθεσή της μετατίθεται και στην θέση της τοποθετείται νέα. Η Γ. παραμένει στο Παίδων με τα παιδιά της δίχως καμία ενημέρωση.  

Τη νύχτα της 15ης Νοεμβρίου, ο 7χρονος γιος της, τής εκμυστηρεύεται ότι ένα άλλο «εισαγγελικό παιδί», 14 ετών, το οποίο επίσης λιμνάζει επί μήνες στο νοσοκομείο, τον έχει βιάσει επανειλημμένα. 

Η μητέρα αρχίζει να ουρλιάζει. Σεκιούριτι και γιατροί σπεύδουν, παίρνουν το παιδί και το οδηγούν στο εξεταστήριο. Εκεί μπαίνει και η μητέρα. Το παιδί αφηγείται τι του συνέβη. Περνά από ιατροδικαστική εξέταση.

Λίγο αργότερα, ένα ακόμα «εισαγγελικό παιδί», ένα κορίτσι 13 ετών, που μένει στο ίδιο δωμάτιο με τον 7χρονο, αποκαλύπτει ότι και αυτό βιάστηκε από τον ίδιο 14χρονο — σύμφωνα με πληροφορίες, πρόκειται για ένα βαθιά κακοποιημένο παιδί. Ακολουθείται η ίδια διαδικασία. Ο 14χρονος απομακρύνεται από το «Αγλαΐα Κυριακού» προς άλλο παιδιατρικό νοσοκομείο.  

Το πρωί της 16ης Νοεμβρίου, η δικηγόρος Μαρούσκα Σπυράκη, με την οποία έχει επικοινωνήσει η Γ. λίγες ημέρες νωρίτερα, ύστερα από σύσταση άλλης «εισαγγελικής μητέρας», καταθέτει εγγράφως αίτημα για ακρόαση στην νέα εισαγγελέα ανηλίκων. 

Στις 17 Νοεμβρίου, αστυνομικοί με πολιτικά και πολιτικό όχημα φτάνουν στο νοσοκομείο, παραλαμβάνουν την μητέρα με τα δυο παιδιά και τους οδηγούν από την πίσω πόρτα, όπως λέει η μητέρα, καθώς ήταν παντού ακροβολισμένοι δημοσιογράφοι, στο Τμήμα Προστασίας Ανηλίκων στη ΓΑΔΑ. Εκεί το παιδί εξετάζεται από την ψυχολόγο της αστυνομίας για ένα δίωρο. Στην μητέρα δεν λένε τίποτε άλλο πέρα από το ότι το παιδί της είναι πολύ έξυπνο. Και πάλι, αστυνομικοί τους οδηγούν πίσω στο Παίδων. 

Η προανάκριση, σύμφωνα με πληροφορίες, περιορίζεται στο αδίκημα του βιασμού. Δεν φαίνεται δηλαδή να έχουν οι αρχές την πρόθεση να ελέγξουν τις ευθύνες των κρατικών υπηρεσιών, υπό την προστασία των οποίων βρίσκονται τα παιδιά που τοποθετούνται στα παιδιατρικά νοσοκομεία με εισαγγελικές διαταγές, στο πλαίσιο αδικημάτων όπως η έκθεση ανηλίκου σε κίνδυνο ζωής και η παραμέληση εποπτείας ανηλίκου.  

Στις 18 Νοεμβρίου, η μητέρα μέσω της δικηγόρου της ζητά από την Εισαγγελία Πρωτοδικών να λάβει αντίγραφα του φακέλου που έχει σχηματιστεί από τον Νοέμβριο του 2021 στην εισαγγελία ανηλίκων και να λάβει γνώση του ιατρικού φακέλου του παιδιού της, στον οποίο δεν έχει πρόσβαση όλον αυτόν τον καιρό, παρότι δεν της έχει αφαιρεθεί η γονική μέριμνα. Εξηγεί πως μετά τα όσα έχουν συμβεί στα παιδιά της και στην ίδια, θέλει να απευθυνθεί σε άλλους ειδικούς επιστήμονες (παιδίατρους και παιδοψυχολόγους). Η νέα εισαγγελέας ανηλίκων έχει ήδη απορρίψει το αίτημά της, απαντώντας εγγράφως ότι τα έγγραφα είναι απόρρητα. 

Στις 21 Νοεμβρίου, η μητέρα καταθέτει μέσω της δικηγόρου αίτηση ασφαλιστικών μέτρων ώστε να ανατεθεί η επιμέλεια των παιδιών και πάλι στην ίδια. Η δικηγόρος, ύστερα από επαφή στο γραφείο της προέδρου που επρόκειτο να κρίνει το αίτημα της Γ., καταθέτει αίτηση εξαίρεσής της, καθώς όπως μας μεταφέρει, η πρόεδρος της δήλωσε πως θα ευθυγραμμιστεί με την απόφαση της εισαγγελέα ανηλίκων. Η αίτηση εξαίρεσης γίνεται δεκτή. Η νέα έδρα που δικάζει το κύριο αίτημα της Γ., δηλαδή το να πάρει τα παιδιά της, το απορρίπτει.   

Στις 24 Νοεμβρίου, μεταφέρεται στην μητέρα από την κοινωνική υπηρεσία του νοσοκομείου ότι θα πρέπει να έχει έτοιμες τις βαλίτσες των παιδιών της την επομένη στις 8.30 το πρωί. Τότε αναμένεται η απόφαση της εισαγγελίας για το εάν τα παιδιά θα επιστρέψουν στη μάνα τους ή αν θα μεταφερθούν σε ίδρυμα. 

Περιμένοντας το λευκό βαν

Είναι λίγο μετά τις 7 το πρωί. Το νοσοκομείο δεν έχει ξυπνήσει ακόμα. Η Γ. και η μαμά της, η γιαγιά των παιδιών, δεν έχουν κοιμηθεί σχεδόν καθόλου. Έφτιαχναν τα πράγματα των παιδιών, έκλαιγαν, παρηγορούσαν τον μεγάλο… 

Κι αυτός είναι ήδη ξύπνιος. Η μητέρα του, τού ζωγράφισε μια καρδιά με έναν πορτοκαλί μαρκαδόρο στο πάνω μέρος της παλάμης του. Του έγραψε «Μαμά». 

Στο ίδιο δωμάτιο κοιμάται και μια έφηβη. Είναι σκεπασμένη ως το κεφάλι. Είχε ανήσυχη νύχτα, αποκοιμήθηκε με τα παπούτσια. 

Ο μικρός γιος της Γ. κοιμάται σε ένα παρκοκρέβατο ανάσκελα με τα χέρια ανοιχτά και φορώντας την πιπίλα του. 

Η Γ. θέλει να κάνει ακόμα ένα τσιγάρο. Ο γιος της αρνείται να την αποχωριστεί. Φεύγουν παρέα. 

Η γιαγιά ξεσπάει σε κλάματα γοερά. Ξυπνάει και ο μικρός. Η Γ. επιστρέφει. 

«Να πούμε ότι έχει αλλεργία στο ψάρι, μην το ξεχάσουμε» λέει η γιαγιά στην κόρη της. 

«Αφού δεν θα φάει ψάρι και να του δώσουν» απαντάει εκείνη, σηκώνοντας στην αγκαλιά της το μικρότερο παιδί. 

Το φιλάει, του δίνει το μπιμπερό με το γάλα που έχει ετοιμάσει η γιαγιά. Η πόρτα ανοίγει και μπαίνει η μαμά του κοριτσιού. 

«Ήρθε το βαν;» ρωτάει η Γ. 

«Όχι ακόμα»… 

Ο μικρός αρχίζει να κλαίει. «Θέλω να έρθεις μαζί μου στο βαν. Μαμά, πάμε στην κοινωνική υπηρεσία να το ζητήσεις». 

Προσπαθούν να του εξηγήσουν ότι αυτό δεν επιτρέπεται. Η Γ. κρατάει το μικρότερο παιδί της στην αγκαλιά της. Το φιλάει στα μάγουλα. 

«Δεν θα αφήσω να μου πάρουν αυτά τα μαγουλάκια. Θα βρω δουλειά και σπίτι και θα έρθω να σας πάρω. Σας το υπόσχομαι!» τους λέει, ξαπλωμένη στο κρεβάτι, με τα δυο της παιδιά στην αγκαλιά. Ο μεγάλος της γιος φιλάει κι αυτός τα μάγουλα του μικρού. 

Η πόρτα ανοίγει και πάλι. Μπαίνει ακόμα ένα «εισαγγελικό παιδί», ένα αγόρι μικρής εφηβικής ηλικίας, με σπασμένο το αριστερό του χέρι. 

Ο 7χρονος τρέχει προς το μέρος του. 

«Θα πας κατασκήνωση σήμερα;» τον ρωτά το αγόρι με το σπασμένο χέρι. 

«Σε ίδρυμα θα πάω» απαντάει εκείνος. 

«Έλα να σε πάρω μια αγκαλιά να σε αποχαιρετήσω». 

Μόλις χωρίζονται, ο μεγάλος σκύβει προς τον μικρό και του λέει: «Μια συμβουλή: τρώγε ό,τι σου δίνουν. Δεν αστειεύονται. Ξέρω…» 

Η πόρτα ανοίγει και πάλι. Είναι η νοσηλεύτρια, την οποία συνοδεύει ο σεκιουριτάς που βρίσκεται στην αρχή του «εισαγγελικού διαδρόμου». Ήρθαν να χορηγήσουν στον 7χρονο το νευροληπτικό του. 

Ο μικρός αντιστέκεται. Υπάρχει εκνευρισμός στο δωμάτιο. Όλοι έχουν κάτι να του πουν για να τον πείσουν: «Έλα, πάρτο! Κατάπιε το γρήγορα και πιες αμέσως νερό», «πρέπει να συνεργάζεσαι. Δεν βλέπεις που φτάσαμε;», «θα παίξει ρόλο για τον εισαγγελέα αν μάθει ότι ακούς τι σου λένε», «μα, τι σε έχει πιάσει σήμερα;»… 

Ο μικρός καταπίνει με τα πολλά το σιρόπι. Η νοσοκόμα και ο σεκιουριτάς φεύγουν. 

Τώρα μπαίνει η ψυχολόγος και η κοινωνική λειτουργός του νοσοκομείου. Ο μικρός αρχίζει να φωνάζει: «Δεν θέλω να πάω, δεν θέλω να πάω.» 

Οι δυο γυναίκες προσπαθούν να τον ηρεμήσουν. Μάταια. Απευθύνονται στην μητέρα, στην οποία δίνουν δέκα λεπτά για να τον κατεβάσει στην είσοδο, όπου περιμένει το λευκό βαν. Εκείνη ρωτάει πού θα πάνε τα παιδιά. «Τα παιδιά θα πάνε σε δύο διαφορετικά ιδρύματα» της ανακοινώνουν και αποχωρούν. Ο μικρός φωνάζει: «Έλα μαζί μου, μαμά!» 

Η Γ. ζητάει από όλους να βγουν από το δωμάτιο. Μένει μέσα με τον γιο της και έναν ακόμα εκπρόσωπο της κοινωνικής υπηρεσίας που έχει μόλις ανοίξει την πόρτα. Οι φωνές του μικρού ακούγονται στον διάδρομο. Τρία έφηβα «εισαγγελικά παιδιά», που είχαν έρθει να τον αποχαιρετήσουν, στέκονται αμίλητα κοιτώντας το πάτωμα. Ο μικρός αδελφός τρέχει πάνω κάτω στον διάδρομο, φορώντας την πιπίλα του και εισβάλοντας σε όποιο δωμάτιο βλέπει ανοιχτό για να παίξει. Η γιαγιά κλαίει. Μια άλλη ηλικιωμένη γυναίκα της φέρνει μια καρέκλα να καθίσει. Ο σεκιουριτάς ζητάει να φύγουν όλοι από τον διάδρομο. Φεύγουν τα τρία παιδιά. 

Ο 7χρονος οδηγείται προς το βαν που τον περιμένει στην είσοδο του νοσοκομείου. Η γιαγιά του κλαίει και προσπαθεί να μπει στο βαν. Ο σεκιουριτάς την απομακρύνει και την καθίζει σε μια καρέκλα έξω από το λυόμενο, στο οποίο πραγματοποιούνται τα διαγνωστικά τεστ για τον κορονοϊό. Η Γ. υπόσχεται στον γιο της ότι θα τον πάρει πίσω σε δέκα μέρες που θα εκδικαστεί η αίτησή της για την επιμέλεια. 

Τελικά τον τσουβαλιάζουν, τον βάζουν στο βαν, κλείνουν την πόρτα και φεύγουν. Η Γ. ξεσπάει σε λυγμούς. Η ψυχολόγος την οδηγεί πίσω από το εκκλησάκι στα παγκάκια για να καπνίσει.      

Της φέρνουν και τον μικρό από το δωμάτιο. Έχει σκαρφαλώσει πάνω στην τροχήλατη βαλίτσα του, κρατιέται με τα δυο του χέρια από το χερούλι και διασκεδάζει την διαδρομή. Έρχεται και η δική του σειρά… 

«Αυτός τι φταίει;» ρωτάει με δάκρυα στα μάτια η Γ. «Αυτόν γιατί τον παίρνουν; Αυτός μπορεί να με άκουγε. Μπορεί να πήγαινε σχολείο όταν θα ερχόταν η ώρα του».

Και τώρα;  

Όλοι λένε στη Γ. ότι τώρα πρέπει να κάνει κουράγιο. Να μην γυρίσει στο σπίτι και κλειστεί μέσα να κλαίει. Να συνεργάζεται καλά με τις κοινωνικές υπηρεσίες των δύο ιδρυμάτων, όπως έκανε και με το νοσοκομείο. Να κάνει ό,τι της λένε, «θα μετρήσει για τον εισαγγελέα». 

Μέχρι σήμερα δεν έχει καταλάβει γιατί της πήραν τα παιδιά. Γιατί δεν την στήριξαν για να τα κρατήσει. Πώς με δύο συναντήσεις έκριναν οι κοινοτικές κοινωνικές υπηρεσίες την ακαταλληλότητά της. Γιατί δεν την προειδοποίησαν για τον κίνδυνο να χάσει τα παιδιά της. Γιατί δεν είπαν πρώτα σ’ εκείνη ότι φοβούνται για τη ζωή του παιδιού, γιατί δεν της έδωσαν μια ευκαιρία. 

«Μου είπαν ότι φαίνομαι κουρασμένη και ότι πρέπει να πάρω βιταμίνες» λέει. «Δύο παιδιά μεγαλώνω μόνη μου, με τόσες δυσκολίες. Πώς θα είμαι; Ξεκούραστη;».  

Της απομένουν σχεδόν δέκα μέρες ως το δικαστήριό της, το οποίο ορίστηκε για τις 9 Δεκεμβρίου 2022. Ο στόχος της είναι να κάνει ό,τι μπορεί για να βρει δουλειά και σπίτι. Της λένε ότι αυτό θα μετρήσει. 

Αν η γυναίκα αυτή είναι επικίνδυνη για τα παιδιά της, είναι αδιανόητο ότι βρίσκεται επί τόσο μεγάλο διάστημα στο μικροσκόπιο του συστήματος παιδικής προστασίας, κοινωνικών υπηρεσιών και εισαγγελίας, και τα παιδιά όχι απλώς δεν έχουν απομακρυνθεί από αυτήν αλλά της επιτρέπεται και τις δύο φορές που μεταφέρθηκαν στο Παίδων να μένει μαζί τους για να τα φροντίζει. Και πρέπει να λογοδοτήσουν όσες και όσοι δεν φρόντισαν την έγκαιρη προστασία των παιδιών αυτών. 

Αν η γυναίκα αυτή όμως δεν είναι επικίνδυνη για τα παιδιά της, τότε για αυτό που συμβαίνει στα παιδιά της και στην ίδια πρέπει να λογοδοτήσουν όσες και όσοι ευθύνονται όχι μόνο για τον σωματικό βιασμό του γιου της, αλλά και για τον βασανισμό ολόκληρης της οικογένειας από ένα σύστημα που θεωρητικά βρίσκεται εδώ για την προστασία τους.

Στο πλαίσιο καταγραφής αυτής της υπόθεσης, καθώς και της παραγωγής του ντοκιμαντέρ «Σεξουαλική κακοποίηση: Παιδιά δίχως προστασία», το Manifold έχει αποστείλει ερωτήματα τόσο στο Κέντρο Ψυχικής Υγείας Χαλανδρίου-Αγίας Παρασκευής όσο και στο Υπουργείο Υγείας. Δεν λάβαμε καμία απάντηση.

Ερωτήματα αποστείλαμε επίσης δύο φορές στο Νοσοκομείο Παίδων Παναγιώτη και Αγλαΐας Κυριακού. Στη δεύτερη επικοινωνία μας, το νοσοκομείο μάς απάντησε ότι «για τα παιδιά που εισάγονται στο Νοσοκομείο μας κατόπιν εισαγγελικής παραγγελίας για ιατρικό έλεγχο, οι συνθήκες εισαγωγής - ιατρικού ελέγχου - παραμονής και φιλοξενίας και οι εν γένει διαδικασίες τελούν εις γνώσιν των αρμοδίων Εισαγγελέων».

Εν τω μεταξύ, η τύχη της ποινικής υπόθεσης του βιασμού — αν δηλαδή ασκείται δίωξη και αν, κυρίως, αναζητούνται οι ευθύνες του νοσοκομείου — είναι άγνωστη. Κανένας αρμόδιος, δηλαδή, δεν έχει ενημερώσει σχετικά ούτε τη Γ. ούτε τη δικηγόρο της.

Αναδοχή α λα καρτ

Ο χωρισμός των αδελφών σε περίπτωση απομάκρυνσής τους από την οικογένεια θεωρείται εκτός από τραυματική, εντελώς παρωχημένη πρακτική. Αυτό αποτυπώθηκε άλλωστε και στο κείμενο της Στρατηγικής για την Αποϊδρυματοποίηση στην Ελλάδα, την οποία συνέταξε το 2019 η ΜΚΟ EASPD (European Association of Service providers for Persons with Disabilities, Ευρωπαϊκή Ένωση παρόχων υπηρεσιών για άτομα με αναπηρίες), κατά παραγγελία του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, με χρηματοδότηση της Γενικής Διεύθυνσης Στήριξης Διαρθρωτικών Μεταρρυθμίσεων (Reform) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Στο τελικό σχέδιο, που δημοσιεύτηκε τον Φεβρουάριο του 2021, αναφέρεται: «Για τα παιδιά χωρίς γονεϊκή φροντίδα, θα πρέπει να διερευνώνται επιλογές εναλλακτικής φροντίδας, εξετάζοντας αρχικά τη συγγενική φροντίδα και έπειτα τη φροντίδα σε οικογενειακό (ανάδοχη φροντίδα) ή οικογενειακού τύπου περιβάλλον, διασφαλίζοντας ότι τα αδέλφια παραμένουν μαζί». Το ίδιο έχει αναφέρει και η τότε υπουργός, Δόμνα Μιχαηλίδου, σε συνέντευξή της: «Δημιουργήσαμε δομές ξεχωριστές για βρέφη, παιδιά δημοτικού, παιδιά γυμνασίου και λυκείου. Βέβαια, όταν τα παιδιά είναι αδέλφια, δεν χωρίζονται και αποφασίζει ο εισαγγελέας σε ποια δομή ηλικιακά θα πάνε, εκτός αν συντρέχουν άλλοι λόγοι που δεν πρέπει να βρίσκονται μαζί».

To δικαστήριο της Γ. αναβλήθηκε και η ίδια ξεκίνησε να επισκέπτεται τα παιδιά της στα ιδρύματα όπου βρίσκονταν — μία φορά την εβδομάδα το ένα και μία το άλλο.

Στο μεταξύ, βρήκε δουλειά. Όμως, σπίτι δεν στάθηκε δυνατόν να αλλάξει, όπως μας λέει. Ο μισθός δεν επαρκεί. Στο σπίτι όπου μένει, μένει με τη μητέρα της, τη γιαγιά των παιδιών. Κι αυτό είναι μια βοήθεια.

Με το ένα ίδρυμα, αυτό όπου κατέληξε ο μεγάλος γιος, τα πράγματα άρχισαν σιγά-σιγά, μέσα στους μήνες, να δείχνουν ενθαρρυντικά: άρχισαν να της δίνουν τον γιο της τα σαββατοκύριακα, μπορούσε να τον φιλοξενεί στο σπίτι τους και να περνάει χρόνο μαζί του. Πριν από λίγο καιρό, του επέτρεψαν να γυρίσει στη μητέρα του. 

Με το άλλο ίδρυμα, αυτό στο οποίο οδηγήθηκε ο μικρός της γιος, τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν με τον ίδιο τρόπο. Τα επισκεπτήρια έπαψαν να είναι τόσο συχνά. Η δε κοινωνική υπηρεσία του ιδρύματος επέμενε ότι η Γ. πρέπει να πάψει να συγκατοικεί με την μητέρα της και γιαγιά των παιδιών διότι την έκρινε ως πηγή εντάσεων. Αυτό καταγράφηκε και στην έκθεση που παρέδωσαν το καλοκαίρι στην εισαγγελία ανηλίκων, με αποτέλεσμα να προκριθεί ως καταλληλότερη λύση η τοποθέτηση του μικρού σε ανάδοχη οικογένεια. 

Ο τρόπος με τον οποίο έμαθε για την τοποθέτηση του παιδιού της σε ανάδοχη οικογένεια είχε κι αυτός την παραδοξότητά του. Ήταν Δευτέρα, 25 Σεπτεμβρίου 2023, ημέρα επισκεπτηρίου. Δύο ημέρες πριν ήταν τα γενέθλια του μικρού. Έτσι η Γ. έφτασε στο ίδρυμα κρατώντας μια τούρτα στο χέρι για να του ευχηθεί. Τον είδε ιδιαίτερα περιποιημένο. Κοίταξε την κοινωνική λειτουργό και ρώτησε αν συμβαίνει αυτό που φοβόταν. Η κοινωνική λειτουργός τής απάντησε να μην κλάψει μπροστά στο παιδί…    

Η Γ. λοιπόν κρίθηκε κατάλληλη για το ένα παιδί, το μεγάλο, το οποίο επέστρεψε στο σπίτι — χωρίς ωστόσο να της έχει δοθεί τυπικά η επιμέλειά του. Την ίδια στιγμή, κρίθηκε ακατάλληλο το περιβάλλον της για το άλλο της παιδί. Το πώς μπορεί αυτά τα δύο να ισχύουν ταυτόχρονα κανένας δεν έχει μπει στον κόπο να το εξηγήσει.    

Έτσι τώρα η Γ. πρέπει να παλέψει να πάρει πίσω τον μικρό της γιο. Πώς; Παλεύοντας πρώτα με την γραφειοκρατία. Γιατί όλα αυτά μέχρι τώρα γίνονται προφορικά. Προφορικά πήρε πίσω το μεγάλο παιδί. Προφορικά την ενημέρωσε η εισαγγελέας ανηλίκων για το περιεχόμενο της κοινωνικής έκθεσης του ιδρύματος στο οποίο διέμενε το μικρό της παιδί. Προφορικά έμαθε και για την αναδοχή του. Και, σε κάθε περίπτωση, σύμφωνα με την εισαγγελέα, για να προσβάλει η Γ. την αναδοχή του παιδιού της, θα πρέπει να προκύψουν «νέα στοιχεία». 

Ή, τουλάχιστον, έτσι ήξερε μέχρι τις 11 Οκτωβρίου 2023, οπότε της επιδόθηκε η αίτηση της εισαγγελέως ανηλίκων ενώπιον του Μονομελούς Πρωτοδικείου Αθηνών, με την οποία ζητάει να αφαιρεθεί από την Γ. η γονική μέριμνα του μικρού της γιου. Όχι του μεγάλου, δηλαδή του παιδιού για τη σωματική τιμωρία του οποίου αρχικά της αφαιρέθηκε η επιμέλεια, αλλά του μικρού.

Μέχρι στιγμής, συνεπώς, οι άνθρωποι που τιμωρούνται για όσα έχουν συμβεί είναι κυρίως τα δύο παιδιά, τα οποία συν τοις άλλοις τώρα εξαναγκάζονται να χωριστούν παρατεταμένα εξαιτίας της αυθαίρετης αναδοχής του μικρού, που ακολούθησε τον εγκλεισμό τους σε χωριστά ιδρύματα. Παρά τη γενική συμφωνία που επικρατεί στη σύγχρονη επιστήμη ότι τα αδέλφια σε τέτοιες περιπτώσεις δεν πρέπει να χωρίζονται, διότι αυτό μπορεί να έχει πρόσθετες τραυματικές συνέπειες, το ελληνικό σύστημα παιδικής προστασίας εξακολουθεί να χαράζει τον δικό του, ανερμάτιστο δρόμο. Στην πιο πρόσφατη, μάλιστα, πράξη του δράματος επιδιώκει να αφαιρέσει μόνιμα από τη μητέρα το ένα παιδί, δίχως καμία απολύτως λογική εξήγηση.

Η Μονάδα στέκεται στην έξοδο από την πόλη των Λεχαινών με κατεύθυνση προς το χωριό Μυρσίνη, με θέα τους πυλώνες του υποσταθμού της ΔΕΗ. Το κτήριο, που ανήκει στη Μητρόπολη Ηλείας, είναι μια τετραώροφη, σταυροειδής κατασκευή που στεφανώνεται από τρούλο. Ο σχεδιασμός του δύσκολα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί κατάλληλος για την προβλεπόμενη χρήση του.

Ίσως αυτός ήταν ο λόγος που κρίθηκε απαραίτητο να περιοριστεί η κίνηση του επτάχρονου τυφλού κοριτσιού που είχε εισαχθεί στο ίδρυμα σε ηλικία τριών ετών. Πλήρως ικανή να κινηθεί, αλλά τυφλή, γεμάτη με την ενέργεια της παιδικής ηλικίας, θα χρειαζόταν κάποιον να την προσέχει συνεχώς. «Για το καλό της», λοιπόν, κάποιος αποφάσισε να την κλείσουν σε ένα κλουβί — όλη μέρα, κάθε μέρα. Όταν έφτασε πλέον δεκαέξι χρόνων, δεν μπορούσε καν να αρθρώσει το όνομά της.

Η Μονάδα Λεχαινών ιδρύθηκε το 1987 ως «Κέντρο Περίθαλψης Παίδων», ή ΚΕΠΕΠ, και άρχισε να λειτουργεί δύο χρόνια αργότερα, με αποστολή τη φροντίδα παιδιών με αναπηρία ηλικίας από έξι έως δεκαοκτώ ετών. Στην αρχική του σύλληψη προοριζόταν για τα παιδιά της Ηλείας και της ευρύτερης Πελοποννήσου. Σταδιακά, εισήχθησαν παιδιά με αναπηρία από όλη την Ελλάδα, είτε κατόπιν αιτήματος των γονιών τους είτε κατόπιν εισαγγελικής εντολής. Παλαιότερα ανεξάρτητο ίδρυμα, από το 2013 αποτελεί ένα από τα παραρτήματα του Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας Δυτικής Ελλάδας. Κατά κανόνα, οι νοσηλευτές στη Μονάδα ήταν δίχως εξειδίκευση και ο αριθμός τους ανεπαρκής: ενδεικτικά, το 2018, πέντε εργαζόμενοι στον τομέα της υγείας, επτά βοηθοί και πέντε επικουρικοί συμβασιούχοι για 44 κατοίκους. Ο ξυλουργός που έφτιαξε τα κλουβιά θεωρείται επίσης προσωπικό του ιδρύματος.

Ο παγωμένος χρόνος

Στη Μονάδα Λεχαινών, παιδιά με αναπηρία ήταν δεμένα στα κρεβάτια τους ή κρατήθηκαν μέσα σε κλουβιά για χρόνια, χωρίς να τα αφήνουν ποτέ να σηκωθούν ή να περπατήσουν, ούτε για μια ώρα μέσα στην ημέρα. Κάποια παιδιά μεγάλωσαν και ενηλικιώθηκαν δεμένα. Κάποια πέθαναν δεμένα.

Αυτές οι πρακτικές δεν αποτελούσαν μυστικό. Το 2008, μια ομάδα Ευρωπαίων εθελοντών που πέρασαν λίγο χρόνο στο Κέντρο Λεχαινών, σοκαρισμένη από τον τρόπο με τον οποίο ένα σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος μεταχειριζόταν τα παιδιά με αναπηρία, συνέταξε μια έκθεση την οποία διένειμε σε διάφορους Ευρωπαίους αξιωματούχους και οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Τον Σεπτέμβριο του 2009, αντιπροσωπεία του Συνηγόρου του Πολίτη, αποτελούμενη από τον Βοηθό Συνήγορο για τα ∆ικαιώµατα του Παιδιού, Γιώργο Μόσχο, τον Βοηθό Συνήγορο Υγείας και Κοινωνικής Προστασίας, Γιάννη Σακέλλη και τις ειδικές επιστήµονες Ιωάννα Κουβαριτάκη και Ειρήνη Κυριακάκη, καθώς και την Μαίη Παπούλια, ψυχολόγο και σύζυγο του τότε Προέδρου της Δημοκρατίας, επισκέφτηκε το ίδρυμα για πρώτη φορά. Θα ακολουθούσαν κι άλλες επισκέψεις.

Λίγο πριν από τη δημοσίευση του πορίσματος του Συνηγόρου, τον Φεβρουάριο του 2011, με την οικονομική κρίση να βαθαίνει ολοένα, οι κάμερες της ΕΡΤ μπήκαν στο ίδρυμα. Το ρεπορτάζ ​​μεταδόθηκε στις κεντρικές απογευματινές ειδήσεις, δείχνοντας τα δεμένα παιδιά και φιλοξενώντας συνέντευξη της τότε διευθύντριας του ιδρύματος, Άννας Μαζαράκη, η οποία υποστήριξε πως είχε κάνει ό,τι είναι δυνατόν με τα διαθέσιμα μέσα για να βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσης, αλλά πως τα παιδιά παρέμεναν δεμένα πρωτίστως για τη δική τους ασφάλεια.

Ο Ανδρέας Λοβέρδος, τότε υπουργός Υγείας, παρενέβη στον αέρα και αφού εξήρε το έργο της διευθύντριας, δήλωσε ότι «έχει δώσει εντολή» να επιτρέπεται στους δημοσιογράφους να καταγράφουν τις συνθήκες σε όλα τα ιδρύματα της χώρας και οι υπεύθυνοι των ιδρυμάτων να μιλούν στα ΜΜΕ για τα κακώς κείμενα. Όταν η παρουσιάστρια παρατήρησε ότι οι δημοσιογράφοι έπρεπε να ρίξουν φως στα προβλήματα, αλλά τα προβλήματα έπρεπε και να λυθούν, ο Λοβέρδος υποσχέθηκε ότι θα προσληφθούν εντός λίγων ημερών πέντε ακόμη άτομα στο υγειονομικό προσωπικό και άλλοι τρεις εργαζόμενοι μέχρι το τέλος του έτους, αποδίδοντας τα βασανιστήρια που ήρθαν στο φως στο δελτίο ειδήσεων στην υποστελέχωση. Υποσχέθηκε επίσης ότι θα εξασφαλιστούν νέοι χώροι, ώστε οι ανήλικοι να χωριστούν από τους ενήλικους.

Ερωτώμενη από την παρουσιάστρια αν οι νέες προσλήψεις που υποσχόταν ο υπουργός θα αντιμετωπίσουν το πρόβλημα, η διευθύντρια απάντησε ότι «τη λύση θα δώσει η επιστημονική κοινότητα» και ότι «το αν θα πρέπει να λυθούν ή όχι είναι θέμα των ειδικών».

Όταν δημοσιεύτηκε η έκθεση του Συνηγόρου του Παιδιού, έγινε σαφές ότι οι απάνθρωπες συνθήκες στη Μονάδα Λεχαινών ήταν απολύτως γνωστές σε διάφορα επίπεδα της διοίκησης του ελληνικού κράτους. Από την έκθεση του Συνηγόρου προέκυπτε ότι το Σ.Ε.Υ.Υ.Π. (Σώμα Επιθεωρητών Υπηρεσιών Υγείας) είχε πραγματοποιήσει ελέγχους στη Μονάδα το 2007 και το 2009, και είχε διαπιστώσει τα προβλήματα, για τα οποία είχε διατυπώσει προτάσεις προς τη διοίκηση — προτάσεις που ποτέ δεν υλοποιήθηκαν.

Από την έκθεση προέκυπτε επίσης ότι o Συνήγορος, μετά την αρχική του επίσκεψη στο ίδρυμα τον Σεπτέμβριο του 2009, είχε προβεί σε μια σειρά κινήσεων, προσπαθώντας να παροτρύνει τις αρμόδιες αρχές να δράσουν. Μεταξύ άλλων, είχε αποστείλει έγγραφο προς την υφυπουργό Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Φώφη Γεννηµατά, περιγράφοντας την κατάσταση στα Λεχαινά και είχε επίσης ενημερώσει τη Βουλή στο πλαίσιο της ετήσιας έκθεσής του.

Μετά την επικοινωνία του Συνηγόρου προς την υφυπουργό, ο Γενικός Γραµµατέας Πρόνοιας Γιώργος Κατριβάνος απέστειλε έγγραφο προς όλες τις Μονάδες Κοινωνικής Φροντίδας, ζητώντας «άµεση εφαρµογή των οδηγιών του Συνηγόρου και ιδιαίτερα όσων αφορούν την καταστρατήγηση των δικαιωµάτων ή την παραµέληση των αναγκών των παιδιών, όπως η χρήση ξύλινων κουβουκλίων, η κατάχρηση της κατασταλτικής φαρµακευτικής αγωγής χωρίς γραπτή οδηγία ιατρού και η χρήση καµερών».

Η Μαζαράκη με τη σειρά της διατύπωσε αίτημα προς τον ψυχίατρο ∆ιονύσιο Τσάγκο, ο οποίος παρακολουθούσε τότε το ίδρυμα, ζητώντας του να συμβάλει στην εξεύρεση λύσης για να αλλάξουν οι πρακτικές της καθήλωσης των παιδιών. Ο Τσάγκος απάντησε το εξής:

«Αναγνωρίζω σαφώς ότι η καθήλωση ενός περιθαλπόµενου µε ιµάντες καταστρατηγεί σε µεγάλο βαθµό τα ατοµικά ανθρώπινα δικαιώµατα όµως πάνω από αυτά είναι το δικαίωµα της ίδιας της ζωής. Με δεδοµένο τη βαριά νοητική υστέρηση των περιθαλπόµενων, είναι απολύτως αναγκαία η καθήλωσή τους µε ιµάντες για να µην υπάρξει αυτοκαταστροφική ενέργεια την οποία βέβαια δεν θα έχει καταλάβει λόγω της πάθησης ο περιθαλπόµενος. Οι ιµάντες θα συνεχίσουν να υπάρχουν όσο υφίστανται τόσο βαριά και µε υψηλού βαθµού επικινδυνότητα περιστατικά».

Ο Συνήγορος στην έκθεσή του σημείωσε ότι ο ψυχίατρος της Μονάδας είχε απαντήσει χωρίς να υποβάλει «ιατρικές γνωματεύσεις για συγκεκριμένες περιπτώσεις ασθενών, ούτε επιστημονικά στοιχεία που να υποστηρίζουν την ανάγκη περιορισμού». Επισήμανε επίσης ότι «οι συστάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων στο πλαίσιο της Σύμβασης κατά των Βασανιστηρίων και Άλλης Σκληρής, Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας δεν φαίνεται να δικαιολογούν τον σωματικό περιορισμό, με εξαίρεση τις ψυχιατρικές μονάδες για ενήλικες ασθενείς και μόνο υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Ιδιαίτερα ο περιορισμός σε κρεβάτια/περιβλήματα, θεωρείται ακατάλληλη ψυχιατρική πρακτική και συνιστά εξευτελιστική μεταχείριση». Όσον αφορά την απόφαση να «χρησιμοποιηθούν μέσα "μηχανικού περιορισμού", όπως ιμάντες, η καταλληλότητά του αποφασίζεται κατά περίπτωση, τηρουμένων των αναλογιών, και χρησιμοποιείται σπάνια και μόνο όταν συνταγογραφείται από γιατρό (ή μετά από άμεση συμβουλή γιατρού κοινοποίηση και παραλαβή έγκρισης). Η προσφυγή σε αυτό θα πρέπει να γίνεται κατ' εξαίρεση, ως έσχατη λύση και για την ελάχιστη αναγκαία διάρκεια, ενώ η μακροχρόνια χρήση του δεν έχει θεραπευτικές ιδιότητες και θεωρείται κατάχρηση με θεραπευτικούς όρους. Αυτή η πρακτική δεν δικαιολογείται από ελλείψεις προσωπικού, καθώς κάθε περίπτωση περιορισμού απαιτεί από ένα μέλος του προσωπικού να παρέχει άμεση προσωπική βοήθεια και συνεχή επίβλεψη, ενώ η ηλεκτρονική επιτήρηση δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη συνεχή φυσική παρουσία που απαιτείται. Ταυτόχρονα, κάθε τέτοιο περιστατικό θα πρέπει να καταγράφεται σε ειδικό μητρώο και στον προσωπικό ιατρικό φάκελο του ασθενούς με συγκεκριμένα στοιχεία, όπως η ώρα έναρξης και λήξης του περιορισμού, το όνομα του γιατρού κ.λπ. μεθόδων ελέγχου του ασθενούς και να εκπαιδεύονται στις επιπτώσεις που έχει η πρακτική του σωματικού περιορισμού στον ασθενή».

Ο Συνήγορος κατέληξε ότι «οι πρακτικές που επιλέχθηκαν σαφώς δεν εμπίπτουν στο πεδίο της νομιμότητας και παραβιάζουν σοβαρά το καθήκον σεβασμού και προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των κατοίκων με σοβαρές ψυχικές αναπηρίες».

Τον Νοέμβριο του 2014, φωτογραφίες από τα Λεχαινά διαδόθηκαν σε όλο τον κόσμο, όταν το BBC δημοσίευσε ένα άρθρο με τίτλο Τα ανάπηρα παιδιά κλεισμένα σε κλουβιά. Λίγες μέρες αργότερα, η Κατερίνα Παπακώστα, η οποία τότε είχε γίνει υφυπουργός Υγείας στην κυβέρνηση Νέας Δημοκρατίας-ΠΑΣΟΚ, επισκέφτηκε το ίδρυμα σε μια κίνηση που φαινόταν μάλλον αναγκαστική, μετά την κατακραυγή που ακολούθησε τη δημοσίευση του άρθρου.

Σε δηλώσεις της στα ΜΜΕ υποστήριξε ότι η Μονάδα δεν εμπίπτει στην ευθύνη της αλλά του Υπουργείου Πρόνοιας και ανέφερε: «Ήρθα και μόνη μου να δω, διότι αυτό που μου είπαν οι επιστήμονες, τα πάρκα, όπου μια μερίδα παιδιών για λόγους προστασίας δικής τους πρέπει να βρίσκονται, κάποιοι τα παρουσίασαν τελείως διαφορετικά. Ρώτησα τους επιστήμονες που είναι εξειδικευμένοι και μου είπαν ότι σε αυτές τις περιπτώσεις έτσι γίνεται η προστασία των παιδιών, δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά. Με διαβεβαιώνουν εδώ και ο εθελοντής γιατρός που βρίσκεται εδώ και τον ευχαριστώ θερμά και οι δικές μου υπηρεσίες ότι σε αυτές τις περιπτώσεις έτσι συμβαίνει. Κατά συνέπεια λοιπόν πρέπει να μπαίνουν και κάποια πράγματα στη θέση τους για να μην είναι σε βάρος και των ίδιων των παιδιών όλη αυτή η ιστορία. Άρα λοιπόν βρισκόμαστε σήμερα εδώ επ’ ωφελεία των παιδιών και για να ξέρουν οι ευαίσθητοι και οι ευάλωτοι πολίτες ότι είμαστε παρόντες να υπερασπιστούμε τα δικαιώματά τους».

Τρία χρόνια μετά την έκθεση του Συνηγόρου που διαπίστωνε ότι οι συνθήκες στα Λεχαινά όχι μόνο παραβίαζαν τα ανθρώπινα δικαιώματα με εξόχως βάναυσο τρόπο, αλλά ήταν και παράνομες, στο ίδρυμα δεν είχε αλλάξει τίποτε απολύτως. Αντιθέτως, σαν να μην είχαν μεσολαβήσει εκθέσεις, αλληλογραφία, εγκύκλιοι, εντολές της Γενικής Γραμματείας κτλ, η νέα υφυπουργός αποφάσιζε να χαρίσει νομιμοποίηση στα κλουβιά αποκαλώντας τα «πάρκα», και να κρυφτεί πίσω από κάποιους υποτιθέμενους «ειδικούς» που γνωμοδοτούσαν ενάντια στον νόμο, στην ηθική και στις διεθνώς αποδεκτές επιστημονικές πρακτικές.

Μηδενική ανοχή

Ένα χρόνο περίπου μετά την επίσκεψη της υφυπουργού Παπακώστα, Η Κίνηση Χειραφέτησης Αναπήρων «Μηδενική Ανοχή» διοργάνωσε συμβολική κατάληψη στις εγκαταστάσεις των Λεχαινών. Είχαν μεσολαβήσει οι διπλές εκλογές του 2015, το εξάμηνο της «διαπραγμάτευσης» και η υπογραφή του τρίτου μνημονίου. Αναπληρώτρια υπουργός Κοινωνικής Αλληλεγγύης στην κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ ορίστηκε η Θεανώ Φωτίου.

Η κατάληψη της Μηδενικής Ανοχής στα Λεχαινά ξεκίνησε στις 4 Νοεμβρίου 2015 και διήρκεσε τέσσερις ημέρες. «Είχαμε κάνει την έρευνά μας, παρατηρήσαμε τι είχαν κάνει οι συνάδελφοί μας με αναπηρία στο εξωτερικό», μας είπε ο Αντώνης Ρέλλας, σκηνοθέτης, ανάπηρος ακτιβιστής και μέλος της «Μηδενικής Ανοχής». «Στη Μεγάλη Βρετανία, αυτή η διαδικασία είχε ξεκινήσει από τους ίδιους τους ανάπηρους. Βασίσαμε τις ενέργειές μας σε αυτό το προϋπάρχον μοντέλο. Είπαμε, "Πάμε να το κάνουμε αυτό, όπως όλοι οι άλλοι." Εμείς, που είμαστε απ' έξω, πρέπει να πάρουμε θέση για τις ζωές εκείνων που βρίσκονται μέσα. Τα ιδρύματα είναι εκεί που φυλάσσονται τα πιο ευάλωτα από τα ευάλωτα άτομα με αναπηρία, αυτά που δεν μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους, δεν έχουν κανέναν άλλον να υπερασπιστεί τα δικαιώματά τους, ούτε το προσωπικό που εργάζεται σε αυτόν τον τομέα ούτε τους γονείς τους, αν εξακολουθούν να είναι παρόντες».

«Φτάσαμε στα Λεχαινά την ώρα του φαγητού», είπε, «εννιά άτομα σε τέσσερα αυτοκίνητα, με δύο κάμερες. Θέλαμε να καταγράψουμε τι συνέβαινε και να αναδείξουμε εκείνα που η κοινωνία απορρίπτει, μεταφέροντάς τα σε ένα απομονωμένο κτίριο κάπου μακριά, κλείνοντας τα μάτια σε αυτές τις εικόνες. Θέλαμε να επισημάνουμε τη φρίκη στον πυρήνα της αναπηρίας, που δεν είναι άλλος από τη θεσμοθετημένη ζωή. Για εμάς τους ανάπηρους ακτιβιστές, δεν υπάρχει καλό ίδρυμα. Ακόμα κι αν τα Λεχαινά ήταν το Χίλτον, θα παρέμενε ένα ίδρυμα ασφαλούς τύπου που παραβιάζει κάθε έννοια ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Έχω δει ανθρώπους να συγκρατούνται με σχοινιά και σε άλλα ιδρύματα, όχι μόνο στα Λεχαινά. Παρόλα αυτά, τα Λεχαινά είναι μια μελέτη περίπτωσης στην αναπηρία. Όσο προετοιμασμένοι κι αν ήμασταν, η πραγματικότητα ξεπέρασε τους χειρότερους εφιάλτες μας…»

Κατά τη διάρκεια της κατάληψης, τέσσερα μέλη της Μηδενικής Ανοχής κατέθεσαν μήνυση στην Εισαγγελία Αμαλιάδας, καταγγέλλοντας τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε βάρος των ανάπηρων παιδιών και νέων που κρατούνται στο ίδρυμα.

«Μέχρι σήμερα, από το 2015, δεν έχουμε κληθεί να καταθέσουμε», μας είπε ο Ρέλλας. Μάλιστα, η Εισαγγελία αρχειοθέτησε την καταγγελία το 2016.

«Υπάρχουν συγκεκριμένες ευθύνες» είπε ο Ρέλλας. «Ποιος διέταξε τον σωματικό περιορισμό; Ποιος διέταξε την παρατεταμένη καταστολή με χημικά; Το να μην λογοδοτεί κανείς είναι σαν να μας ζητάτε να αποδεχτούμε ότι οι κάτοικοι με αναπηρία δεν αξίζουν να ζήσουν και επομένως δεν προκύπτουν ποινικές ευθύνες. Ο ΟΗΕ, που είδε το υλικό που συγκεντρώσαμε κατά τη διάρκεια της κατάληψης, λέει ότι αυτά είναι βασανιστήρια. Όπως και εμείς. Αυτό είδαμε. Βασανιστήρια είναι αυτά που είδαμε."

Στις 5 Νοεμβρίου 2015, η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ δημοσίευσε τις τελικές της παρατηρήσεις αφού εξέτασε την εφαρμογή από την Ελλάδα του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, το οποίο η χώρα μας έχει κυρώσει το 1997. Όσον αφορά την κατάσταση στα Λεχαινά, η Επιτροπή δήλωσε ότι το κράτος «θα πρέπει να λάβει άμεσα μέτρα για την κατάργηση της χρήσης κλειστών κρεβατιών καθήλωσης και της συστηματικής καταστολής σε ψυχιατρικά και συναφή ιδρύματα. Το κράτος θα πρέπει επίσης να δημιουργήσει ένα ανεξάρτητο σύστημα παρακολούθησης και αναφοράς και να διασφαλίσει ότι οι καταχρήσεις διερευνώνται αποτελεσματικά, οι υπεύθυνοι διώκονται ποινικά και παρέχεται αποκατάσταση στα θύματα και τις οικογένειές τους». Παρόμοιες συστάσεις είχαν γίνει τρία χρόνια νωρίτερα, με συγκεκριμένη αναφορά στο ίδρυμα των Λεχαινών.

Στις 13 Νοεμβρίου 2015, λίγες μέρες μετά την κατάληψη που διοργάνωσε η Μηδενική Ανοχή, το Ελληνικό Παρατηρητήριο του Ελσίνκι, μια ΜΚΟ για τα ανθρώπινα δικαιώματα, κατέθεσε αναφορά στην Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου, Ευτέρπη Κουτζαμάνη, στην οποία σημείωνε: «Λόγω του γεγονότος ότι τα μακροχρόνια βασανιστήρια παιδιών έγιναν εν γνώσει όλων των αρχών, από το Υπουργείο μέχρι την τοπική εισαγγελία, ενώ η έκθεση της Επιτροπής του Υπουργείου (σ.σ.: ενν. η Ειδική Επιτροπή Ελέγχου Προστασίας των Δικαιωμάτων των Ατόμων με Ψυχικές Διαταραχές) επιβεβαιώνει ότι αυτό αποτελεί πάγια πρακτική σε ψυχιατρικές μονάδες σε όλη τη χώρα, ζητείται από τον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου να διατάξει τη δικαστική διερεύνηση των ισχυρισμών που διατυπώνονται εδώ, δίνοντας εντολή σε εισαγγελέα στην Αθήνα προς τούτο και απαιτώντας από το Υπουργείο Εργασίας να σταματήσει αμέσως τη χρήση αυτών απάνθρωπες μεθόδους που ισοδυναμούν με βασανιστήρια».

Τίποτα από αυτά δεν ήταν αρκετό για να κινητοποιήσει τη δικαιοσύνη για να αναζητήσει τους υπεύθυνους για το γεγονός ότι τα παιδιά και οι νέοι με αναπηρία κρατούνταν καθηλωμένα με ιμάντες, έγκλειστα σε κλουβιά διαστάσεων 2 x 1 x 2, δεν τους αφήνουν να βγουν ούτε για μια ώρα, λάμβαναν τεράστιες ποσότητες κατασταλτικών φαρμάκων για ψυχιατρικές και άλλες ασθένειες — παρά το γεγονός ότι, σύμφωνα με τη μελέτη που πραγματοποιήθηκε από το Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού, από τα 78 άτομα που έχουν διαμείνει στη μονάδα Λεχαινών για χρόνια, μόνο πέντε είχαν εισαχθεί σε ψυχιατρικό νοσοκομείο για ψυχιατρικές διαταραχές.

«Στην Ελλάδα σήμερα», μας είπε ο Γιώργος Νικολαΐδης, Διευθυντής του Τμήματος Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού, «κανένα δικαστήριο δεν έχει τη νομική ικανότητα να επιβάλει τέτοια ποινή σε κανέναν. Πώς είναι δυνατόν να ανεχθεί κάποιος να υποβληθεί ένα άτομο σε αυτόν τον εγκλεισμό και να μην ρωτήσει ποιος το διέταξε και γιατί; Ποιοι υπουργοί, γενικοί γραμματείς, ποιοι από τους συναδέλφους μου έδωσαν οδηγίες να καθηλωθούν αυτοί οι άνθρωποι; Ποιος επέβαλε αυτή τη στέρηση των δικαιωμάτων τους;».

Σπάζοντας τα κλουβιά

Λίγο μετά την κατάληψη από Μηδενική Ανοχή, το Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού υπέβαλε σχέδιο παρέμβασης στο Κέντρο Κοινωνικής Πρόνοιας Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας, στη δικαιοδοσία του οποίου υπαγόταν πλέον η Μονάδα Λεχαινών. Τον Μάρτιο του 2016, το Ινστιτούτο, μαζί με μέλη της Lumos, της βρετανικής φιλανθρωπικής οργάνωσης που ιδρύθηκε από τη συγγραφέα του Χάρι Πότερ J. K. Rowling για την προώθηση και την υποστήριξη της αποϊδρυματοποίησης, επισκέφτηκαν τις εγκαταστάσεις.

Στη σύσκεψη που ακολούθησε στο Υπουργείο Εργασίας, αποφασίστηκε η χρηματοδότηση έκτακτης παρέμβασης, αρχικής διάρκειας έξι μηνών, από τη Lumos. Η ομάδα παρέμβασης θα απελευθέρωνε τους ασθενείς από τα δεσμά τους, θα επανεξέταζε τη χρήση φαρμάκων και θα τους προετοίμαζε μέσω της κατάλληλης εκπαίδευσης, ώστε να μπορούν είτε να επιστρέψουν στις οικογένειές τους, όπου αυτό ήταν ακόμη δυνατόν, είτε με άλλο τρόπο να μετακομίσουν σε μικρότερους ξενώνες, τις λεγόμενες ΣΥΔ (Στέγες Υποστηριζόμενης Διαβίωσης), όπου οι επιπτώσεις από την ιδρυματοποίηση θα αμβλύνονταν. Εν τω μεταξύ, η κυβέρνηση ανέλαβε να διαμορφώσει ένα σχέδιο ριζικής αναδιάρθρωσης των ιδρυμάτων συνολικά, με απώτερο στόχο την αποϊδρυματοποίηση.

Η επείγουσα παρέμβαση ξεκίνησε τον Ιούλιο του 2016, υπό την επιστημονική επίβλεψη του Γιώργου Νικολαΐδη. Είχε προγραμματιστεί να διαρκέσει έξι μήνες, γιατί, σύμφωνα με τον Νικολαΐδη, «μάλλον αισιόδοξα πιστεύαμε ότι μέχρι τότε η κυβέρνηση θα έκανε κάτι για να αναδιαρθρώσει ριζικά αυτές τις υπηρεσίες, να αναπτύξει νέες εγκαταστάσεις και να κλείσει οριστικά αυτό το ίδρυμα — πώς να μην το έκανε;».

«Δυστυχώς» μας είπε «το γεγονός είναι ότι μετά από πολλές πιέσεις, απλώς έδωσαν έγκριση για να υλοποιηθεί μια πρωτοβουλία άλλων ανθρώπων και φορέων, με τη χρηματοδότηση άλλων. Ένα πρόγραμμα που δεν απολάμβανε καμία δικαιοδοτική υποστήριξη έναντι της εν λόγω μονάδας, του προσωπικού της, του τρόπου λειτουργίας της. Η πολιτική ηγεσία απλώς είπε, "τέλεια, μπορείτε να πάτε στη Μονάδα και να κάνετε ό,τι νομίζετε ότι είναι καλύτερο"».

Δύο καλοκαίρια αργότερα, το 2018, όταν επισκεφθήκαμε για πρώτη φορά το Τμήμα Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού, η παρέμβαση διαρκούσε ακόμη. Ο Γιώργος Νικολαΐδης μόλις είχε μπει στο γραφείο του και βρισκόταν σε διαδικασία μεταφοράς βίντεο από το τηλέφωνό του στον υπολογιστή του. Μας κάλεσε να δούμε μέρος του υλικού.

Το πρώτο βίντεο είχε γυριστεί την ώρα που ο ξυλουργός της Μονάδας Λεχαινών ξήλωνε το κλουβί ενός εικοσάχρονου, στο οποίο περάσει πολλά χρόνια κλεισμένος. Η αρχική δυσπιστία του άντρα υποχωρεί, καθώς η χαρά και η ανακούφιση ξεσπούν σε ένα σχεδόν εκστατικό γέλιο. Η κάμερα γυρίζει πίσω στον ξυλουργό και σβήνει.

Στο δεύτερο βίντεο, κάποιος άλλος κρατά το τηλέφωνο του ψυχιάτρου. Η σκηνή διαδραματίζεται μέσα στη θάλασσα. Ο Νικολαΐδης κρατά ένα «μακαρόνι», τον σωλήνα αφρού που χρησιμοποιείται για να μάθουν κολύμπι τα μικρά παιδιά. Έχει περάσει το «μακαρόνι» κάτω από τη μέση ενός άλλου κατοίκου των Λεχαινών, τον έχει τεντώσει ανάσκελα και τον κουνάει απαλά από άκρη σε άκρη. Άλλο ένα ξέσπασμα χαράς ακούγεται, καθώς ένα πολύπαθο κορμί βρίσκει ανακούφιση στο νερό.

Ο Αντώνης Ρέλλας αποφάσισε να παρακολουθήσει την εξέλιξη των γεγονότων από την κατάληψη της Μηδενικής Ανοχής μέχρι το υποσχόμενο κλείσιμο του ιδρύματος όχι απλώς ως ακτιβιστής, αλλά ως σκηνοθέτης ενός ντοκιμαντέρ για τα Λεχαινά. Έχοντας επισκεφτεί τη Μονάδα πάνω από τριάντα φορές τα τελευταία χρόνια, εξήγησε: «Είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω πώς άλλαξαν οι συμπεριφορές. Το πώς οι κάτοικοι που συνάντησα για πρώτη φορά, οι οποίοι ήταν μη επικοινωνιακοί, με τα μάτια άδεια καθώς ήταν δεμένοι σε κρεβάτια ή κλειδωμένοι μέσα σε κλουβιά, χημικά κατεσταλμένοι σε σημείο που δεν μπορούσαν να κρατήσουν όρθιο το κεφάλι τους, άρχισαν να ανθίζουν. Να τους δω να εγκαταλείπουν τα στενά όρια της κρεβατοκάμαρας και να μπαίνουν στην τραπεζαρία, να πηγαίνουν στον επάνω όροφο για μια δραστηριότητα, για να αναπτύξουν τις δεξιότητές τους. Τους ακούσαμε να μιλούν, να λένε λόγια. Κάποιοι άρχισαν να εκφράζουν συγκεκριμένα αιτήματα, "θέλω κομοδίνο", "θέλω τηλεχειριστήριο", "θέλω τα δικά μου ρούχα". Αυτό είναι ένα τεράστιο άλμα για κάποιον που έχει απανθρωποποιηθεί εντελώς, που έχει μετατραπεί σε ζόμπι λαμβάνοντας "την προβλεπόμενη θεραπεία για το καλό του"».

«Έχω δει τους φόβους και τις αναστολές τους» συνέχισε. «Για αυτούς, η κανονικότητα ήταν το κρεβάτι, το κλουβί, οι ιμάντες. Ακόμα και αφού η ομάδα παρέμβασης αφαίρεσε τους περιορισμούς της, ξέρετε πώς κοιμόντουσαν τη νύχτα; Στη θέση ύπνου που κρατούσαν χρόνια. Για αυτούς, η πιο άνετη θέση ήταν η θέση του βασανισμού. Με άλλα λόγια, κάναμε τους ανθρώπους να αισθάνονται άνετα όταν βασανίζονται».

Ένα από τα πολλά παράδοξα αυτής της ιστορίας είναι ότι, παρά την παραδοχή της πολιτικής ηγεσίας ότι πρέπει να σταματήσει η ιδρυματοποίηση και πιο συγκεκριμένα ότι πρέπει να κλείσει η Μονάδα Λεχαινών, δεν πάρθηκε ποτέ επίσημα απόφαση απαγόρευσης νέων εισαγωγών στο ίδρυμα.

Ο Ρέλλας θυμήθηκε ένα τέτοιο περιστατικό: «Μια γυναίκα ήρθε να αφήσει το παιδί της, συνοδευόμενη από τη μητέρα της και μια φίλη της. Το παιδί ήταν περίπου δώδεκα ετών και είχε υψηλή λειτουργικότητα. Προφανώς δεχόταν πίεση να εγκαταλείψει το παιδί με αναπηρία και να επικεντρωθεί στα "κανονικά" παιδιά της. Η μητέρα της ήταν ακόμη πιο ανένδοτη, λέγοντας ότι το μέρος φαινόταν υπέροχο και το παιδί θα περνούσε υπέροχα εκεί. Ο Νικολαΐδης πήρε τη μητέρα στο γραφείο του, έκλεισε την πόρτα και μίλησαν. Της εξήγησε ότι σε έξι μήνες, το παιδί δεν θα ήταν πλέον στην ίδια κατάσταση. Έφυγε από το γραφείο του δακρυσμένη. Πήρε το παιδί της και έφυγε».

 «Δεν ήταν το μόνο περιστατικό στο οποίο αποφεύχθηκε η εισαγωγή», εξήγησε ο Νικολαΐδης. «Είχαμε ζητήσει να απαγορευτούν οι εισαγωγές, όλοι συμφώνησαν, αλλά αυτή η συμφωνία δεν μεταφράστηκε ποτέ σε νομική πράξη. Ερχόμουν στα Λεχαινά και μου έλεγαν ότι το Διοικητικό Συμβούλιο είχε δεχτεί νέο παιδί. Κάθε φορά έπρεπε να τρέχουμε να διορθώσουμε τα πράγματα κατόπιν εορτής. Θα συναντούσα τους γονείς, θα εξηγούσα τις συνέπειες μιας τέτοιας εισαγωγής, θα προσπαθούσα να καταλάβω γιατί η οικογένεια το ζητούσε αυτό. Συνήθως, υπήρχε πολύς κρυφός πόνος, η απόφαση να αφήσουν το παιδί τους σε κάποιο ίδρυμα δεν ήταν ξαφνική».

Αντίσταση

Η επείγουσα παρέμβαση που προοριζόταν να διαρκέσει έξι μήνες κατέληξε να διαρκέσει σχεδόν τρία χρόνια, μετά από αλλεπάλληλες παρατάσεις. Οι ειδικοί είχαν επισημάνει ότι η επανεισαγωγή σε ανθρώπινες συνθήκες ατόμων που είχαν υποστεί ακραία και παρατεταμένη κακοποίηση, αναμενόταν να είναι πολύ δύσκολη, αλλά το έργο τους περιπλεκόταν συνεχώς από την αντίσταση που συναντούσαν.

Σε μία από τις επισκέψεις μας στη Μονάδα Λεχαινών, συναντήσαμε την Πάττυ Σωτηροπούλου, ειδική παιδαγωγό και μέλος της ομάδας επείγουσας επέμβασης. Καθώς γίνονταν οι συστάσεις, γίναμε μάρτυρες του εξής περιστατικού: ένας από τους κατοίκους της Μονάδας είχε υποβληθεί σε χειρουργική επέμβαση μετά από αυτοτραυματισμό στο μάτι του. Ο χειρουργός είχε συστήσει σαράντα πέντε ημέρες καθήλωσης στο κρεβάτι για την προστασία της πληγής. Η άφιξή μας στο κέντρο συνέπεσε με το τέλος του εγκλεισμού του και η ομάδα παρέμβασης ζητούσε από το προσωπικό να τον μεταφέρει σε κρεβάτι. Το προσωπικό αντιστάθηκε σε αυτή την κίνηση, υποστηρίζοντας ότι θα μπορούσε να είναι επικίνδυνη επειδή ο κάτοικος είχε μασήσει το στρώμα του… πριν από δέκα χρόνια!

 «Μια μέρα, μέλη της ομάδας έβγαλαν μια κοπέλα έξω για μια βόλτα στην αυλή», μας είπε εξοργισμένη η Σωτηροπούλου. «Η κοπέλα έπεσε κάτω και χρειάστηκε δύο ράμματα στο πηγούνι της. Όχι μόνο το προσωπικό αντέδρασε υπερβολικά λόγω του φόβου του για απόδοση ευθυνών, αλλά ο γιατρός που έβαλε τα ράμματα έδωσε επίσης οδηγίες να την κρατήσουν μέσα σε ένα κλουβί για δέκα ημέρες. Δεκαήμερος περιορισμός για δύο ράμματα! Και όταν επισημαίνεις τον παραλογισμό, απλά σου λένε: "εντολή γιατρού"».

Η Σωτηροπούλου είπε ότι είχε εξαντληθεί από τη συνεχή μάχη για θέματα που θα έπρεπε να είναι αυτονόητα. «Καμία κουλτούρα δεν έχει καλλιεργηθεί» μας είπε «ότι είναι απαράδεκτο να κρατάμε παιδιά μέσα σε κλουβιά σε ένα ίδρυμα. Εάν βλέπαμε στις ειδήσεις ένα παιδί με τυπική ανάπτυξη μέσα σε ένα κλουβί, η αντίδραση θα ήταν διαφορετική. Στην περίπτωση των παιδιών με αναπηρία, τόσο το ίδιο το σύστημα όσο και, δυστυχώς, ένα μεγάλο τμήμα της κοινωνίας δέχεται με μεγάλη προθυμία ότι "δεν υπάρχει εναλλακτική", ότι "οι ειδικοί λένε ότι πρέπει να περιορίζονται σωματικά, επομένως πρέπει να έχουν δίκιο" και "δόξα τω Θεώ υπάρχει ένα ίδρυμα για να τους στεγάσει"».

Η μάχη για θέματα που θα έπρεπε να είναι αυτονόητα, όπως είπε η Σωτηροπούλου, μαινόταν στη Μονάδα Λεχαινών ακόμα κι όταν οι προτεινόμενες αλλαγές είχαν σκοπό να ωφελήσουν και τους ίδιους τους εργαζόμενους.

«Κατά τη διάρκεια της παρέμβασης», μας είπε η Σωτηροπούλου, «εκπαιδεύσαμε το προσωπικό στη χρήση ενός μικρού γερανού για να σηκώνει ανθρώπους από το κρεβάτι. Είναι απαραίτητο οι κάτοικοι να αλλάζουν θέση. Μπορεί να μην ακούγεται τόσο σπουδαίο, αλλά υπάρχει μια μεγάλη διαφορά μεταξύ του να περνάς είκοσι τέσσερις ώρες την ημέρα περιορισμένος σε ένα κρεβάτι και να σηκώνεσαι, τόσο σωματικά όσο και από την άποψη της λήψης κάποιων ερεθισμάτων. Τελικά, μόνο η ομάδα μας και οι εθελοντές χρησιμοποιούν τον γερανό».

«Είναι ένα μικρό παράδειγμα της αντίστασης εδώ», είπε. «Έχεις έναν στόχο, να σηκώσεις τους ανθρώπους από το κρεβάτι. Και δεν μπορεί να επιτευχθεί. Τους δίνεις ένα εργαλείο που μπορεί να βοηθήσει και τους φροντιστές. Και το λέω έχοντας πλήρη επίγνωση ότι απλώς να αλλάζεις τα σεντόνια και τις πάνες τόσο πολλών ανθρώπων είναι εξαιρετικά επιβαρρυντικό σωματικά. Κι όμως, δεν θα το χρησιμοποιήσουν. Άρα, από τη μια πλευρά, βλέπεις μια αντίσταση στην αλλαγή, ακόμα και όταν η αλλαγή είναι ευεργετική για αυτούς, και από την άλλη, συνειδητοποιείς ότι δεν μπορούν να εκτιμήσουν τη σημασία του να σηκώνονται οι άνθρωποι από το κρεβάτι».

Η αποϊδρυματοποίηση που δεν έγινε

Τον Δεκέμβριο του 2017, η ελληνική υβέρνηση ανακοίνωσε ότι θα διαθέσει δεκαπέντε εκατομμύρια ευρώ από το υπερπλεόνασμα που θα μοιραστεί μεταξύ της αποϊδρυματοποίησης της Μονάδας Λεχαινών και του Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας Περιφέρειας Αττικής, με την υπόσχεση ότι θα ακολουθήσει αναλυτικό σχέδιο στο άμεσο μέλλον, καθορίζοντας τη διαδικασία μετάβασης, τις εγκαταστάσεις που θα αναπτυχθούν, το χρονοδιάγραμμα κλπ.

 «Παρεμπιπτόντως», μας είπε ο Νικολαΐδης, «να αναφέρω ότι είχαμε ήδη εκπονήσει ένα τέτοιο λεπτομερές σχέδιο και το είχαμε υποβάλει στην κυβέρνηση, καθώς και στο διοικητικό συμβούλιο του Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας και στις αρμόδιες υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και άλλους φορείς τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Το είχαμε συζητήσει και με το μόνιμο προσωπικό της Μονάδας. Δεν λέω ότι αυτό ήταν το καλύτερο σχέδιο και πρέπει να υιοθετηθεί ως το τελικό λεπτομερές σχέδιο. Απλώς λέω ότι η δέσμευση που ανέλαβε η κυβέρνηση να διαμορφώσει ένα τέτοιο σχέδιο δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Η πιο αποκαρδιωτική πτυχή είναι ότι αυτή τη φορά τα κεφάλαια υπήρχαν, οπότε δεν ήταν αυτό το εμπόδιο».

Η επείγουσα παρέμβαση έληξε τον Φεβρουάριο του 2019. Όταν ρωτήσαμε τον Νικολαΐδη γιατί το Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού δεν συνέχισε την παρέμβαση, καθώς και γιατί δεν ανανεώθηκε η συνεργασία του Ινστιτούτου με τη Lumos, απάντησε: «Επειδή τον Φεβρουάριο του 2019, οι εκπρόσωποι της Lumos που επισκέφθηκαν την Ελλάδα συναντήθηκαν με την υπουργό Κοινωνικής Αλληλεγγύης Θεανώ Φωτίου και ενημερώθηκαν ότι για όσο διάστημα συνεργάζονταν μαζί μας αποκλείεται οποιαδήποτε συνεργασία με την ελληνική κυβέρνηση. Έτσι η Lumos διέκοψε τη συνεργασία της μαζί μας και άρχισε να συνεργάζεται με τη Παιδικά Χωριά SOS, όπως τους συστήθηκε».

Συνεχίσαμε να ρωτάμε γιατί κατά τη γνώμη του Νικολαΐδη η κυβέρνηση, μέσω της υπουργού της, θα το έκανε αυτό.

«Νομίζω», μας είπε ο Νικολαΐδης, «είναι επειδή συνεχίζαμε να τονίζουμε την ανάγκη να κλείσει η μονάδα και να πιέζουμε για μια σειρά πραγματικών ενεργειών, όχι δημοσίων σχέσεων, που να οδηγήσουν στην ψυχοκοινωνική αποκατάσταση και αποϊδρυματοποίηση των κατοίκων. Η κυρία Φωτίου μάλλον είχε αποφασίσει ότι ήθελε φαινομενικές και όχι αληθινές πράξεις. Το χρονοδιάγραμμα συνέπεσε και με την ολοκλήρωση μιας φάσης των δράσεών μας στα Λεχαινά, με τη σταδιακή και προοδευτική μεταφορά όλων των κατοίκων εκτός εγκλεισμού, είτε πρόκειται για κλουβιά, είτε για ιμάντες ή για οποιαδήποτε άλλη εφευρετική μέθοδο που χρησιμοποιούσε το ίδρυμα. Το καθήκον μας ήταν να παρέχουμε προσωρινή βοήθεια έκτακτης ανάγκης με στόχο την κατάργηση της καθήλωσης, εν αναμονή της εφαρμογής ενός προγράμματος αποϊδρυματοποίησης. Έχοντας ολοκληρώσει αυτό το έργο, έχοντας καταρτίσει ένα σχέδιο αποϊδρυματοποίησης και έχοντας εξασφαλίσει έναν προϋπολογισμό για αυτόν τον σκοπό, και βλέποντας ότι δεν γινόταν κανένα βήμα προς αυτή την κατεύθυνση, δεν είχαμε σκοπό να παραμείνουμε στα Λεχαινά για να είμαστε η στολισμένη βιτρίνα που κρύβει τη διαιώνιση της ιδρυματοποίησης».

Η πρώην υπουργός δεν σχολίασε αυτές τις δηλώσεις του Νικολαΐδη, παρά τα επανειλημμένα αιτήματά μας. Η Lumos επίσης δεν απάντησε στο αίτημά μας για σχολιασμό. Τα Παιδικά Χωριά SOS, τα οποία υπέγραψαν συμφωνία συνεργασίας με τη Lumos τον Μάιο του 2019, απάντησαν ότι «μετά από αίτημα της Lumos και του Υπουργείου, συμφωνήσαμε να γίνουμε ο οργανισμός αρμόδιος για τη διανομή μισθών στο προσωπικό που προσλήφθηκε για τρεις μήνες, χωρίς να συμμετέχουμε με κανέναν τρόπο στην επιστημονική εργασία, ή στην παρατήρηση της υλοποίησής της επί τόπου».

Τον Ιούνιο του 2019 προσελήφθη προσωπικό για τη στελέχωση της ομάδας δράσης που θα υλοποιούσε ένα τριετές πρόγραμμα αποϊδρυματοποίησης με δωδεκάμηνες συμβάσεις. Επιλεγμένα με διαγωνισμό, τα μέλη της ομάδας δεν είχαν εργασιακή εμπειρία σε θέματα αποϊδρυματοποίησης. Η κίνηση αυτή προκάλεσε την έντονη αντίδραση του προσωπικού του ιδρύματος, που επανέλαβε για άλλη μια φορά το μακροχρόνιο αίτημά του για πρόσληψη μόνιμου προσωπικού.

Ενώ στα Λεχαινά ο καιρός σταματούσε ξανά, το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης δέχτηκε αυξανόμενες πιέσεις να υποβάλει μια μακροπρόθεσμη γενική πρόταση στρατηγικής αποϊδρυματοποίησης, η οποία ήταν υποχρέωση βάσει των όρων της χρηματοδότησης του ΕΣΠΑ 2014-2020 και θα έπρεπε στην πραγματικότητα να έχει υποβληθεί από το 2014. Το Υπουργείο ζήτησε συνδρομή από την EASPD (European Association of Service providers for Persons with Disabilities, Ευρωπαϊκή Ένωση παρόχων υπηρεσιών για άτομα με αναπηρίες), μια ΜΚΟ με έδρα τις Βρυξέλλες.

Όταν, τον Μάρτιο του 2020, μας παραχώρησε συνέντευξη η πρώην αναπληρώτρια υπουργός Κοινωνικής Αλληλεγγύης Θεανώ Φωτίου, υπεραμύνθηκε του έργου της κυβέρνησής της εστιάζοντας στη νομοθεσία του 2018 και του 2019, βάσει της οποίας ο πληθυσμός των ιδρυμάτων θα καταγραφόταν σε ένα Εθνικό Μητρώο και, ταυτόχρονα, θα μεταρρυθμιζόταν το σύστημα αναδοχών και υιοθεσιών.

Κατά γενική ομολογία της επιστημονικής κοινότητας, οι νόμοι αυτοί ήταν προς τη σωστή κατεύθυνση, καθότι συν τοις άλλοις ένα σωστό σύστημα αναδοχής είναι προϋπόθεση για την αποϊδρυματοποίηση. Πρακτικά, ωστόσο, η εφαρμογή των νόμων καθυστερούσε, ώσπου, τον Ιούλιο του 2019, ο ΣΥΡΙΖΑ έχασε την εξουσία και η Νέα Δημοκρατία βρέθηκε στην κυβέρνηση.

Η Φωτίου υποστήριξε ότι η EASPD παρείχε μόνο «τεχνική βοήθεια» και ότι «την εθνική στρατηγική για την αποϊδρυματοποίηση την κάναμε εμείς in house στο Υπουργείο». «Τη στείλαμε εμείς στην ESPD σαν πρόταση ολοκληρωμένη για να την επεξεργαστεί» μάς είπε «και με τον τρόπο που εκφράζονται εν πάση περιπτώσει αυτές οι στρατηγικές σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Επιτροπής για να μπορέσουν να είναι και πιο εύκολες οι χρηματοδοτήσεις και τα λοιπά».

Η πρώην αναπληρώτρια υπουργός υποστήριξε, επίσης, ότι είχε δώσει αυτό το σχέδιο στη νέα υφυπουργό Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων, Δόμνα Μιχαηλίδου, η οποία είχε αναλάβει το χαρτοφυλάκιο μετά τη νίκη της Νέας Δημοκρατίας, και εξέφρασε την ανησυχία της ότι η νέα κυβέρνηση θα το «πετάξει στα σκουπίδια».

Λίγη αναμονή ακόμη

Η Στρατηγική για την Αποϊδρυματοποίηση στην Ελλάδα, όπως τη διαμόρφωσε η EASPD, με χρηματοδότηση 200.000 ευρώ από την Γενική Διεύθυνση Στήριξης Διαρθρωτικών Μεταρρυθμίσεων (Reform) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, δημοσιεύτηκε τον Φεβρουάριο του 2021, με πρόλογο της Δόμνας Μιχαηλίδου.

Σε πείσμα των ανησυχιών της Φωτίου, η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας συνέχισε τις πολιτικές της προηγούμενης κυβέρνησης στους τομείς του Εθνικού Μητρώου και της αναδοχής/παιδοθεσίας. Η πρόοδος των αναδοχών/παιδοθεσιών ήταν και το κύριο πρίσμα μέσα από το οποίο η νέα υφυπουργός προσέγγισε το ζητούμενο της αποϊδρυματοποίησης, στη συνέντευξη που μας παραχώρησε τον Δεκέμβριο του 2021. Τόνισε ότι επιτέλους καταμετρήθηκαν τα παιδιά που φιλοξενούνται σε ιδρύματα και υποστήριξε, λίγο-πολύ στο πνεύμα της προκατόχου της, ότι η λύση για την αποϊδρυματοποίηση είναι ένα λειτουργικό σύστημα αναδοχής και παιδοθεσίας και ότι αυτό ήδη μείωνε τον πληθυσμό των ιδρυμάτων.

Όταν ρωτήσαμε ευθέως πόσα άτομα έχουν φύγει από τα Λεχαινά, η Μιχαηλίδου απάντησε επίσης ευθέως: «Κανένα. Δεν έχει φύγει κανένα».

Μας ενημέρωσε, ωστόσο, ότι το μερίδιο των Λεχαινών από τα 15 εκατομμύρια ευρώ που είχε εξασφαλίσει η προηγούμενη κυβέρνηση από το υπερπλεόνασμα ήταν «κλειδωμένο» και στη διάθεση του Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας, το οποίο είχε ήδη βρει δύο κτήρια που θα μετατρέψει σε Στέγες Υποστηριζόμενης Διαβίωσης για τη μετεγκατάσταση κάποιων από τους έγκλειστους του ιδρύματος. Παράλληλα, είχαν εγκριθεί 35 θέσεις προσωπικού για να τις στελεχώσουν.

Πιθανώς, κάπου στο τέλος αυτής της διαδικασίας, η υπόσχεση που δόθηκε στους κατοίκους των Λεχαινών μέσω της επείγουσας παρέμβασης, ότι μπορεί να έχουν μια ευκαιρία να αφήσουν πίσω τους τον ιδρυματικό εγκλεισμό, μπορεί τελικά να εκπληρωθεί. Για την ώρα, όμως, έπρεπε να περιμένουν — και πάλι.

Όταν ρωτήσαμε τον Αντώνη Ρέλλα τι ήλπιζε ότι θα συμβεί, όταν το 2016 ξεκινούσε τα γυρίσματα για το ντοκιμαντέρ του στα Λεχαινά, μάς απάντησε: «Ήλπιζα ότι το τελικό καρέ θα ήταν το κλείσιμο των Λεχαινών. Νιώθω απογοήτευση. Μετά, ήλπιζα ότι η ανακοίνωση του σχεδίου αποϊδρυματοποίησης θα ήταν το σημείο καμπής, ότι επιτέλους έφτασε η στιγμή. Ότι θα ξεκινούσε από τα Λεχαινά και θα πυροδοτούσε την επιθυμία να γίνει το ίδιο παντού. Ότι όλα τα ιδρύματα θα κλείσουν και ότι κανένα απροστάτευτο παιδί δεν θα έπρεπε να το ξαναπεράσει αυτό. Ότι ακόμη και η παραμονή του παιδιού στο νοσοκομείο θα ήταν βραχυπρόθεσμη και θα μεταφερόταν γρήγορα στην ανάδοχη φροντίδα. Ότι θα δημιουργηθούν οι συνθήκες που θα επιτρέπουν στη βιολογική οικογένεια να φροντίζει το παιδί με τη βοήθεια ενός κράτους πρόνοιας. Ότι κάποιος θα εξηγούσε ότι το να έχεις ένα παιδί με αναπηρία δεν είναι το τέλος του κόσμου».

«Για εμάς», μάς είπε ο Ρέλλας, «οι κάτοικοι των Λεχαινών έχουν πρόσωπο, όνομα, ιστορία. Τους γνωρίσαμε. γίναμε φίλοι. Νιώθω λυπημένος γιατί δεν προλάβαμε να τους δούμε ζωντανά σε διαφορετικές συνθήκες. Τουλάχιστον όχι ακόμα, γιατί ελπίζουμε ότι κάποια μέρα θα το κάνουμε. Χρειαζόμαστε όμως τη βοήθεια της κοινωνίας των πολιτών για να συμβεί αυτό και, δυστυχώς, δεν κινητοποιείται. Αυτή είναι η ουσία του θέματος. Θα ήταν ένα μεγάλο βήμα προς τα εμπρός για το κοινωνικό σύνολο αν απελευθερώναμε τα άτομα με αναπηρία από τα ιδρύματα».

Τον Νοέμβριο του 2022 ακολουθήσαμε ξανά τα μέλη της Μηδενικής Ανοχής στα Λεχαινά. Διαπιστώσαμε ότι τέσσερα χρόνια μετά τη λήξη του ενδιάμεσου προγράμματος, από τις πέντε στέγες υποστηριζόμενης διαβίωσης που είχαν προβλεφθεί για την μετεγκατάσταση των ατόμων, είχαν πρόσφατα τεθεί σε λειτουργία μόλις οι δύο.

Στο ισόγειο του Παιδιατρικού Νοσοκομείου Αθηνών «Αγία Σοφία», μια νεαρή εθελόντρια από κάποια ΜΚΟ πηγαίνει ένα αγόρι για μια βόλτα. Το αγόρι μοιάζειι γύρω στα πέντε και φαίνεται να έχει μια ήπια αναπηρία. Προσπαθεί να τον διασκεδάσει βάζοντάς τον να παίξει με ένα δημόσιο τηλέφωνο. Φαίνεται να λειτουργεί. Το αγόρι χαμογελάει καθώς ακούει τον ήχο στη γραμμή.

Είναι ένα από τα περίπου τριάντα παιδιά που αυτή τη στιγμή βρίσκονται εγκλωβισμένα στο νοσοκομείο, αναγκασμένα να ζουν τη ζωή ενός ασθενούς, χωρίς στην πραγματικότητα να χρειάζονται νοσηλεία. Κάποια έχουν εγκαταλειφθεί από τους γονείς τους. Άλλα βρίσκονται εκεί επειδή κάποιος εισαγγελέας διέταξε την απομάκρυνσή τους από τις οικογένειές τους, μετά από καταγγελίες για παραμέληση ή κακοποίηση.

Εβδομάδες, μήνες, χρόνια

Οι εισαγγελείς στην Ελλάδα χρησιμοποιούν τα νοσοκομεία για τη φιλοξενία τέτοιων παιδιών εδώ και πολλές δεκαετίες —τουλάχιστον 25 χρόνια, σύμφωνα με τη Σοφία Κωνσταντέλια, επικεφαλής του Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας Περιφέρειας Αττικής.

Όσοι γνωρίζουν το σύστημα, έχουν και όνομα γι’ αυτά τα παιδιά. Τα λένε «εισαγγελικά». Τα εισαγγελικά παιδιά.

Αν και το προσωπικό του νοσοκομείου φροντίζει τα παιδιά και εθελοντές από ΜΚΟ αναλαμβάνουν να προσφέρουν συναισθηματική υποστήριξη, υπάρχει ευρεία συμφωνία μεταξύ των ειδικών ότι ένα γενικό νοσοκομείο δεν είναι εξοπλισμένο για να χειριστεί τέτοιες περιπτώσεις, ειδικά για παρατεταμένες περιόδους.

«Αντιμετώπισα και η ίδια αυτό το ζήτημα», είπε η Ξένη Δημητρίου, εισαγγελέας του Αρείου Πάγου και πρώην εισαγγελέας ανηλίκων, όταν τη ρωτήσαμε πόσο διαδεδομένη είναι αυτή η πρακτική. «Όταν ήμουν εισαγγελέας ανηλίκων και δεν είχα πού να τοποθετήσω το παιδί, η μόνη μας λύση ήταν το νοσοκομείο, όπου σε κάθε περίπτωση θα έπρεπε να πάει το παιδί για να εξεταστεί. Τα παιδιά, ωστόσο, παρέμειναν εκεί για μεγάλα διαστήματα και αυτό συνεχίζεται ακόμα και σήμερα, αν και σε μικρότερο βαθμό».

Στο παρελθόν, περισσότερα από 200 παιδιά — των οποίων οι ηλικίες κυμαίνονται από τη νηπιακή ως την εφηβεία — βρίσκονταν σε παρατεταμένο νοσοκομειακό περιορισμό ανά έτος. Η προϊσταμένη των Κοινωνικών Υπηρεσιών του νοσοκομείου Αγία Σοφία, Ξένια Αποστολά, μας είπε ότι ο αριθμός εκτινάχθηκε τα πρώτα χρόνια της ελληνικής κρίσης. Τον Μάρτιο του 2019, σύμφωνα με την Πανελλήνια Ομοσπονδία Εργαζομένων Δημόσιων Νοσοκομείων, πάνω από εβδομήντα παιδιά φιλοξενούνταν σε νοσοκομεία της Αθήνας και της γύρω περιοχής.

Μερικά από αυτά τα παιδιά περνούν από μερικές εβδομάδες έως πάνω από έξι μήνες στο νοσοκομείο, προτού οι αρχές μπορέσουν να εξασφαλίσουν μια θέση σε ίδρυμα. Για τα ανάπηρα παιδιά, η περίοδος αναμονής μπορεί να είναι χρόνια. Σε μια περίπτωση που μπορέσαμε να επιβεβαιώσουμε, ένα νεογέννητο ανάπηρο παιδί παρέμεινε στο Αγία Σοφία μέχρι τα τρία του χρόνια, χωρίς να βγει ποτέ από το κτίριο. Σε μια άλλη, ένα ανάπηρο παιδί έζησε στο νοσοκομείο για περισσότερα από επτά χρόνια, πριν μεταφερθεί σε εξειδικευμένο ίδρυμα.

Ο Γιώργος Νικολαΐδης, ψυχίατρος και πρόεδρος της Επιτροπής Lanzarote του Συμβουλίου της Ευρώπης, η οποία παρακολουθεί τη Σύμβαση για την Προστασία των Παιδιών από τη Σεξουαλική Εκμετάλλευση και τη Σεξουαλική κακοποίηση, πιστεύει ότι ο περιορισμός των παιδιών που απομακρύνονται από τις οικογένειές τους από εισαγγελείς σε νοσοκομεία είναι «ενδεικτική έλλειψη άλλων, καταλληλότερων συστημάτων προστασίας των παιδιών, όπως η επείγουσα αναδοχή».

Τους τελευταίους μήνες, οι διαμαρτυρίες των εργαζομένων στα νοσοκομεία γίνονται ολοένα πιο έντονες. Αν και η Ξένια Αποστολά σπεύδει να πει ότι «δεν φταίνε τα παιδιά», οι ενώσεις εργαζομένων έχουν παραπονεθεί ότι ορισμένοι από τους εφήβους παρενοχλούν, ακόμη και επιτίθενται στο προσωπικό.

Πρόνοια και ιδρυματοποίηση

Απαντώντας στις διαμαρτυρίες, οι υπηρεσίες παιδικής προστασία πρόσφεραν κάποιες μερικές λύσεις, όπως το Κέντρο Κοινωνικής Πρόνοιας Αττικής να φιλοξενήσει επτά παιδιά κάτω των τεσσάρων ετών στις εγκαταστάσεις του. Το Υπουργείο Υγείας δεσμεύτηκε να δημιουργήσει νέες «δομές», όπου θα μεταφερθούν «όλα τα παιδιά του νοσοκομείου» μέχρι τα τέλη Ιουνίου και τα οποία μας είπαν ότι θα ξεκινήσουν να λειτουργούν τον Ιούλιο 2019.

Οι περισσότεροι ειδικοί, ωστόσο, δεν συμφωνούν ότι οι νέες δομές για τα παιδιά είναι μια λύση που πρέπει να επιδιώξει η κυβέρνηση. Η Ελλάδα είναι μια από τις τελευταίες χώρες στην Ευρώπη όπου οι υπηρεσίες παιδικής προστασίας στηρίζονται σχεδόν αποκλειστικά σε ιδρύματα ή παιδικές δομές που ανήκουν στο κράτος, στην εκκλησία ή σε διάφορες ΜΚΟ.

Ο Νικολαΐδης, ο οποίος διευθύνει επίσης το Τμήμα Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού, διερωτάται γιατί ορισμένοι υπάλληλοι επιμένουν σε αυτή την περίπτωση να κατευθύνουν την προστασία των παιδιών προς μια αναποτελεσματική και επιβλαβή κατεύθυνση. «Η απάντηση», μας είπε, «μάλλον έγκειται στην προτεραιότητα των συμφερόντων άλλων ομάδων, αντί των παιδιών. Τα νοσοκομεία πρέπει να ελευθερώσουν τα κρεβάτια τους, κάποιοι θέλουν να εξασφαλίσουν συμβόλαια για τις νέες δομές, οι αρχές νιώθουν πιο άνετα με τα παιδιά σε ένα μέρος».

«Υπάρχουν ήδη πάρα πολλά ιδρύματα», συμφωνεί η Σοφία Κωνσταντέλια. Πιστεύει επίσης ότι αντί για παιδικές δομές, η λύση βρίσκεται στην ανάδοχη φροντίδα. 

Στην Ελλάδα, δεν υπάρχει ενιαίο πρωτόκολλο ή αρχή για την προστασία των παιδιών, ούτε καν ένας συνεκτικός τρόπος παρακολούθησης των παιδιών στο σύστημα. Υπάρχουν εκατοντάδες υπηρεσίες σε ολόκληρη τη χώρα, με κατακερματισμένες εντολές και αρμοδιότητες, και ελάχιστη έως καθόλου επικοινωνία μεταξύ τους. Τα άτυπα δίκτυα συνεργασίας μεταξύ ειδικών συχνά παρεμβαίνουν για να αντισταθμίσουν τις χειρότερες συνέπειες, αλλά οι περικοπές σε προϋπολογισμούς και προσωπικό κατά τη διάρκεια της κρίσης δεν βοήθησαν καθόλου.

Αν και τα σχέδια για την αναμόρφωση των υπηρεσιών παιδικής προστασίας από διαδοχικές κυβερνήσεις στο παρελθόν κατέληξαν σε αποτυχία, η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ/ΑΝΕΛ έχει λάβει κάποια μέτρα που οι ειδικοί πιστεύουν ότι είναι θετικά. Ένα μητρώο όπου ιδρύματα — δημόσια ή ιδιωτικά — πρέπει να καταγράφουν όλα τα παιδιά που βρίσκονται υπό τη φροντίδα τους βρίσκεται σε κατεύθυνση υλοποίησης. «Έχουμε ήδη αρχίσει να ανεβάζουμε τα αρχεία των παιδιών μας στο μητρώο», μας είπε η Κωνσταντέλια.

Ένα άλλο σημαντικό βήμα ήταν ο νέος νόμος για τις αναδοχές, οι οποίες πλέον θα πραγματοποιούνται μέσω του νέου μητρώου. Σύμφωνα με δήλωση της υφυπουργού Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Θεανώς Φωτίου, πάνω από 130 αιτήσεις έχουν υποβληθεί μέσω του νέου συστήματος από υποψήφιους ανάδοχους γονείς και άλλες 600 για μακροχρόνια υιοθεσία.

Ωστόσο, η πρόοδος είναι αργή. Αν και όλα τα ιδρύματα υποχρεούνται να χρησιμοποιούν το νέο μητρώο, δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι θα το κάνουν γρήγορα. Και πιο εξειδικευμένες μορφές αναδοχής — όπως η επείγουσα και η επαγγελματική αναδοχή — απαιτούν περίπλοκα πρωτόκολλα ελέγχου που είναι ακόμη ανολοκλήρωτα, καθώς και κεφάλαια που δεν έχουν ακόμη διατεθεί. 

«Νομίζω ότι η αναδοχή είναι η ιδανική λύση», λέει η Δημητρίου. «Οι ανάδοχοι γονείς έχουν συχνά τα ελαττώματά τους όπως όλοι οι άλλοι, αλλά δεν παύουν να είναι οικογένεια, είναι εξειδικευμένη φροντίδα για ένα παιδί». Φοβάται ωστόσο ότι η ελληνική κοινωνία δεν είναι «αρκετά ανοιχτή» για να αγκαλιάσει την ανάδοχη φροντίδα, αλλά αυτό θα μπορούσε να αλλάξει στην πράξη. 

Στην είσοδο του νοσοκομείου Αγία Σοφία, ένας ηλικιωμένος σε αναπηρικό αμαξίδιο μαζί με μια νεαρή γυναίκα, οι οποίοι μοιάζει πως επισκέπτονταν κάποιον ασθενή, παίρνουν αέρα. Ένας εθελοντής περνάει δίπλα τους, συνοδεύοντας ένα αγόρι, περίπου δεκαπέντε χρόνων, προς ένα αυτοκίνητο, σπρώχνοντας ένα καρότσι με τα υπάρχοντά του. Το αυτοκίνητο ανήκει σε μια ΜΚΟ που διαχειρίζεται παιδικές δομές. 

Το αγόρι φαίνεται ανήσυχο και εκείνη προσπαθεί να τον καθησυχάσει. Για μια στιγμή, τα μάτια του παιδιού συναντούν αυτά του άνδρα στο αναπηρικό καροτσάκι, με το είδος της ενσυναίσθησης που αναπτύσσουν οι άνθρωποι σε τέτοιες περιστάσεις.

«Να προσέχεις, αγόρι μου», λέει ο άντρας. "Καλή τύχη."

Τον Δεκέμβριο του 2021, η υφυπουργός Κοινωνικών Υποθέσεων, Δόμνα Μιχαηλίδου, μάς δήλωσε ότι η κατάσταση είχε βελτιωθεί. Το Μητρώο καταγραφής των παιδιών που διαμένουν σε ιδρύματα είχε ολοκληρωθεί και το μητρώο αναδοχής λειτουργούσε ικανοποιητικά. Σύμφωνα με την υπουργό, τα παιδιά που διέμεναν για μακρά διαστήματα σε νοσοκομεία ήταν περίπου πενήντα.

Παρά τη μείωση, η πρακτική των εισαγγελέων να στέλνουν παιδιά στα παιδιατρικά νοσοκομεία, όπου αυτά παραμένουν για μακρά διαστήματα, παραμένει. Τον Νοέμβριο του 2022 ήρθε στη δημοσιότητα η υπόθεση ενός δεκατετράχρονου παιδιού, το οποίο βίασε δύο άλλα παιδιά, ένα επτάχρονο κι ένα δεκατριάχρονο, μέσα στο παιδιατρικό νοσοκομείο «Αγλαΐα Κυριακού». Και τα τρία παιδιά είναι «εισαγγελικά».

Δόμνα Μιχαηλίδου

Actor card content

• Υφυπουργός • Υπουργείο Παιδείας, Θρησκευμάτων και Αθλητισμού
• Υφυπουργός (πρώην) • Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων

• 5
• 4

Δείτε το πρόσωπο/φορέα