Η τρομαχτική αδράνεια του κράτους και η αδικαιολόγητη καθυστέρηση να αποκατασταθούν οι άνθρωποι που βασανίστηκαν στο κολαστήριο των Λεχαινών αποτελούν μια εμβληματική περίπτωση θεσμικής μισαναπηρίας.
Η Μονάδα στέκεται στην έξοδο από την πόλη των Λεχαινών με κατεύθυνση προς το χωριό Μυρσίνη, με θέα τους πυλώνες του υποσταθμού της ΔΕΗ. Το κτήριο, που ανήκει στη Μητρόπολη Ηλείας, είναι μια τετραώροφη, σταυροειδής κατασκευή που στεφανώνεται από τρούλο. Ο σχεδιασμός του δύσκολα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί κατάλληλος για την προβλεπόμενη χρήση του.
Ίσως αυτός ήταν ο λόγος που κρίθηκε απαραίτητο να περιοριστεί η κίνηση του επτάχρονου τυφλού κοριτσιού που είχε εισαχθεί στο ίδρυμα σε ηλικία τριών ετών. Πλήρως ικανή να κινηθεί, αλλά τυφλή, γεμάτη με την ενέργεια της παιδικής ηλικίας, θα χρειαζόταν κάποιον να την προσέχει συνεχώς. «Για το καλό της», λοιπόν, κάποιος αποφάσισε να την κλείσουν σε ένα κλουβί — όλη μέρα, κάθε μέρα. Όταν έφτασε πλέον δεκαέξι χρόνων, δεν μπορούσε καν να αρθρώσει το όνομά της.
Η Μονάδα Λεχαινών ιδρύθηκε το 1987 ως «Κέντρο Περίθαλψης Παίδων», ή ΚΕΠΕΠ, και άρχισε να λειτουργεί δύο χρόνια αργότερα, με αποστολή τη φροντίδα παιδιών με αναπηρία ηλικίας από έξι έως δεκαοκτώ ετών. Στην αρχική του σύλληψη προοριζόταν για τα παιδιά της Ηλείας και της ευρύτερης Πελοποννήσου. Σταδιακά, εισήχθησαν παιδιά με αναπηρία από όλη την Ελλάδα, είτε κατόπιν αιτήματος των γονιών τους είτε κατόπιν εισαγγελικής εντολής. Παλαιότερα ανεξάρτητο ίδρυμα, από το 2013 αποτελεί ένα από τα παραρτήματα του Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας Δυτικής Ελλάδας. Κατά κανόνα, οι νοσηλευτές στη Μονάδα ήταν δίχως εξειδίκευση και ο αριθμός τους ανεπαρκής: ενδεικτικά, το 2018, πέντε εργαζόμενοι στον τομέα της υγείας, επτά βοηθοί και πέντε επικουρικοί συμβασιούχοι για 44 κατοίκους. Ο ξυλουργός που έφτιαξε τα κλουβιά θεωρείται επίσης προσωπικό του ιδρύματος.
Ο παγωμένος χρόνος
Στη Μονάδα Λεχαινών, παιδιά με αναπηρία ήταν δεμένα στα κρεβάτια τους ή κρατήθηκαν μέσα σε κλουβιά για χρόνια, χωρίς να τα αφήνουν ποτέ να σηκωθούν ή να περπατήσουν, ούτε για μια ώρα μέσα στην ημέρα. Κάποια παιδιά μεγάλωσαν και ενηλικιώθηκαν δεμένα. Κάποια πέθαναν δεμένα.
Αυτές οι πρακτικές δεν αποτελούσαν μυστικό. Το 2008, μια ομάδα Ευρωπαίων εθελοντών που πέρασαν λίγο χρόνο στο Κέντρο Λεχαινών, σοκαρισμένη από τον τρόπο με τον οποίο ένα σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος μεταχειριζόταν τα παιδιά με αναπηρία, συνέταξε μια έκθεση την οποία διένειμε σε διάφορους Ευρωπαίους αξιωματούχους και οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Τον Σεπτέμβριο του 2009, αντιπροσωπεία του Συνηγόρου του Πολίτη, αποτελούμενη από τον Βοηθό Συνήγορο για τα ∆ικαιώµατα του Παιδιού, Γιώργο Μόσχο, τον Βοηθό Συνήγορο Υγείας και Κοινωνικής Προστασίας, Γιάννη Σακέλλη και τις ειδικές επιστήµονες Ιωάννα Κουβαριτάκη και Ειρήνη Κυριακάκη, καθώς και την Μαίη Παπούλια, ψυχολόγο και σύζυγο του τότε Προέδρου της Δημοκρατίας, επισκέφτηκε το ίδρυμα για πρώτη φορά. Θα ακολουθούσαν κι άλλες επισκέψεις.
Λίγο πριν από τη δημοσίευση του πορίσματος του Συνηγόρου, τον Φεβρουάριο του 2011, με την οικονομική κρίση να βαθαίνει ολοένα, οι κάμερες της ΕΡΤ μπήκαν στο ίδρυμα. Το ρεπορτάζ μεταδόθηκε στις κεντρικές απογευματινές ειδήσεις, δείχνοντας τα δεμένα παιδιά και φιλοξενώντας συνέντευξη της τότε διευθύντριας του ιδρύματος, Άννας Μαζαράκη, η οποία υποστήριξε πως είχε κάνει ό,τι είναι δυνατόν με τα διαθέσιμα μέσα για να βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσης, αλλά πως τα παιδιά παρέμεναν δεμένα πρωτίστως για τη δική τους ασφάλεια.
Ο Ανδρέας Λοβέρδος, τότε υπουργός Υγείας, παρενέβη στον αέρα και αφού εξήρε το έργο της διευθύντριας, δήλωσε ότι «έχει δώσει εντολή» να επιτρέπεται στους δημοσιογράφους να καταγράφουν τις συνθήκες σε όλα τα ιδρύματα της χώρας και οι υπεύθυνοι των ιδρυμάτων να μιλούν στα ΜΜΕ για τα κακώς κείμενα. Όταν η παρουσιάστρια παρατήρησε ότι οι δημοσιογράφοι έπρεπε να ρίξουν φως στα προβλήματα, αλλά τα προβλήματα έπρεπε και να λυθούν, ο Λοβέρδος υποσχέθηκε ότι θα προσληφθούν εντός λίγων ημερών πέντε ακόμη άτομα στο υγειονομικό προσωπικό και άλλοι τρεις εργαζόμενοι μέχρι το τέλος του έτους, αποδίδοντας τα βασανιστήρια που ήρθαν στο φως στο δελτίο ειδήσεων στην υποστελέχωση. Υποσχέθηκε επίσης ότι θα εξασφαλιστούν νέοι χώροι, ώστε οι ανήλικοι να χωριστούν από τους ενήλικους.
Ερωτώμενη από την παρουσιάστρια αν οι νέες προσλήψεις που υποσχόταν ο υπουργός θα αντιμετωπίσουν το πρόβλημα, η διευθύντρια απάντησε ότι «τη λύση θα δώσει η επιστημονική κοινότητα» και ότι «το αν θα πρέπει να λυθούν ή όχι είναι θέμα των ειδικών».
Όταν δημοσιεύτηκε η έκθεση του Συνηγόρου του Παιδιού, έγινε σαφές ότι οι απάνθρωπες συνθήκες στη Μονάδα Λεχαινών ήταν απολύτως γνωστές σε διάφορα επίπεδα της διοίκησης του ελληνικού κράτους. Από την έκθεση του Συνηγόρου προέκυπτε ότι το Σ.Ε.Υ.Υ.Π. (Σώμα Επιθεωρητών Υπηρεσιών Υγείας) είχε πραγματοποιήσει ελέγχους στη Μονάδα το 2007 και το 2009, και είχε διαπιστώσει τα προβλήματα, για τα οποία είχε διατυπώσει προτάσεις προς τη διοίκηση — προτάσεις που ποτέ δεν υλοποιήθηκαν.
Από την έκθεση προέκυπτε επίσης ότι o Συνήγορος, μετά την αρχική του επίσκεψη στο ίδρυμα τον Σεπτέμβριο του 2009, είχε προβεί σε μια σειρά κινήσεων, προσπαθώντας να παροτρύνει τις αρμόδιες αρχές να δράσουν. Μεταξύ άλλων, είχε αποστείλει έγγραφο προς την υφυπουργό Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Φώφη Γεννηµατά, περιγράφοντας την κατάσταση στα Λεχαινά και είχε επίσης ενημερώσει τη Βουλή στο πλαίσιο της ετήσιας έκθεσής του.
Μετά την επικοινωνία του Συνηγόρου προς την υφυπουργό, ο Γενικός Γραµµατέας Πρόνοιας Γιώργος Κατριβάνος απέστειλε έγγραφο προς όλες τις Μονάδες Κοινωνικής Φροντίδας, ζητώντας «άµεση εφαρµογή των οδηγιών του Συνηγόρου και ιδιαίτερα όσων αφορούν την καταστρατήγηση των δικαιωµάτων ή την παραµέληση των αναγκών των παιδιών, όπως η χρήση ξύλινων κουβουκλίων, η κατάχρηση της κατασταλτικής φαρµακευτικής αγωγής χωρίς γραπτή οδηγία ιατρού και η χρήση καµερών».
Η Μαζαράκη με τη σειρά της διατύπωσε αίτημα προς τον ψυχίατρο ∆ιονύσιο Τσάγκο, ο οποίος παρακολουθούσε τότε το ίδρυμα, ζητώντας του να συμβάλει στην εξεύρεση λύσης για να αλλάξουν οι πρακτικές της καθήλωσης των παιδιών. Ο Τσάγκος απάντησε το εξής:
«Αναγνωρίζω σαφώς ότι η καθήλωση ενός περιθαλπόµενου µε ιµάντες καταστρατηγεί σε µεγάλο βαθµό τα ατοµικά ανθρώπινα δικαιώµατα όµως πάνω από αυτά είναι το δικαίωµα της ίδιας της ζωής. Με δεδοµένο τη βαριά νοητική υστέρηση των περιθαλπόµενων, είναι απολύτως αναγκαία η καθήλωσή τους µε ιµάντες για να µην υπάρξει αυτοκαταστροφική ενέργεια την οποία βέβαια δεν θα έχει καταλάβει λόγω της πάθησης ο περιθαλπόµενος. Οι ιµάντες θα συνεχίσουν να υπάρχουν όσο υφίστανται τόσο βαριά και µε υψηλού βαθµού επικινδυνότητα περιστατικά».
«Η Αρχή πιστεύει ότι οι πρακτικές που επιλέχθηκαν ξεκάθαρα δεν εμπίπτουν στο πεδίο της νομιμότητας και παραβιάζουν σοβαρά το καθήκον σεβασμού και προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των κατοίκων με σοβαρές νοητικές αναπηρίες».
Ο Συνήγορος στην έκθεσή του σημείωσε ότι ο ψυχίατρος της Μονάδας είχε απαντήσει χωρίς να υποβάλει «ιατρικές γνωματεύσεις για συγκεκριμένες περιπτώσεις ασθενών, ούτε επιστημονικά στοιχεία που να υποστηρίζουν την ανάγκη περιορισμού». Επισήμανε επίσης ότι «οι συστάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων στο πλαίσιο της Σύμβασης κατά των Βασανιστηρίων και Άλλης Σκληρής, Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας δεν φαίνεται να δικαιολογούν τον σωματικό περιορισμό, με εξαίρεση τις ψυχιατρικές μονάδες για ενήλικες ασθενείς και μόνο υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Ιδιαίτερα ο περιορισμός σε κρεβάτια/περιβλήματα, θεωρείται ακατάλληλη ψυχιατρική πρακτική και συνιστά εξευτελιστική μεταχείριση». Όσον αφορά την απόφαση να «χρησιμοποιηθούν μέσα “μηχανικού περιορισμού”, όπως ιμάντες, η καταλληλότητά του αποφασίζεται κατά περίπτωση, τηρουμένων των αναλογιών, και χρησιμοποιείται σπάνια και μόνο όταν συνταγογραφείται από γιατρό (ή μετά από άμεση συμβουλή γιατρού κοινοποίηση και παραλαβή έγκρισης). Η προσφυγή σε αυτό θα πρέπει να γίνεται κατ’ εξαίρεση, ως έσχατη λύση και για την ελάχιστη αναγκαία διάρκεια, ενώ η μακροχρόνια χρήση του δεν έχει θεραπευτικές ιδιότητες και θεωρείται κατάχρηση με θεραπευτικούς όρους. Αυτή η πρακτική δεν δικαιολογείται από ελλείψεις προσωπικού, καθώς κάθε περίπτωση περιορισμού απαιτεί από ένα μέλος του προσωπικού να παρέχει άμεση προσωπική βοήθεια και συνεχή επίβλεψη, ενώ η ηλεκτρονική επιτήρηση δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη συνεχή φυσική παρουσία που απαιτείται. Ταυτόχρονα, κάθε τέτοιο περιστατικό θα πρέπει να καταγράφεται σε ειδικό μητρώο και στον προσωπικό ιατρικό φάκελο του ασθενούς με συγκεκριμένα στοιχεία, όπως η ώρα έναρξης και λήξης του περιορισμού, το όνομα του γιατρού κ.λπ. μεθόδων ελέγχου του ασθενούς και να εκπαιδεύονται στις επιπτώσεις που έχει η πρακτική του σωματικού περιορισμού στον ασθενή».
Ο Συνήγορος κατέληξε ότι «οι πρακτικές που επιλέχθηκαν σαφώς δεν εμπίπτουν στο πεδίο της νομιμότητας και παραβιάζουν σοβαρά το καθήκον σεβασμού και προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των κατοίκων με σοβαρές ψυχικές αναπηρίες».
Τον Νοέμβριο του 2014, φωτογραφίες από τα Λεχαινά διαδόθηκαν σε όλο τον κόσμο, όταν το BBC δημοσίευσε ένα άρθρο με τίτλο Τα ανάπηρα παιδιά κλεισμένα σε κλουβιά. Λίγες μέρες αργότερα, η Κατερίνα Παπακώστα, η οποία τότε είχε γίνει υφυπουργός Υγείας στην κυβέρνηση Νέας Δημοκρατίας-ΠΑΣΟΚ, επισκέφτηκε το ίδρυμα σε μια κίνηση που φαινόταν μάλλον αναγκαστική, μετά την κατακραυγή που ακολούθησε τη δημοσίευση του άρθρου.
Σε δηλώσεις της στα ΜΜΕ υποστήριξε ότι η Μονάδα δεν εμπίπτει στην ευθύνη της αλλά του Υπουργείου Πρόνοιας και ανέφερε: «Ήρθα και μόνη μου να δω, διότι αυτό που μου είπαν οι επιστήμονες, τα πάρκα, όπου μια μερίδα παιδιών για λόγους προστασίας δικής τους πρέπει να βρίσκονται, κάποιοι τα παρουσίασαν τελείως διαφορετικά. Ρώτησα τους επιστήμονες που είναι εξειδικευμένοι και μου είπαν ότι σε αυτές τις περιπτώσεις έτσι γίνεται η προστασία των παιδιών, δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά. Με διαβεβαιώνουν εδώ και ο εθελοντής γιατρός που βρίσκεται εδώ και τον ευχαριστώ θερμά και οι δικές μου υπηρεσίες ότι σε αυτές τις περιπτώσεις έτσι συμβαίνει. Κατά συνέπεια λοιπόν πρέπει να μπαίνουν και κάποια πράγματα στη θέση τους για να μην είναι σε βάρος και των ίδιων των παιδιών όλη αυτή η ιστορία. Άρα λοιπόν βρισκόμαστε σήμερα εδώ επ’ ωφελεία των παιδιών και για να ξέρουν οι ευαίσθητοι και οι ευάλωτοι πολίτες ότι είμαστε παρόντες να υπερασπιστούμε τα δικαιώματά τους».
Τρία χρόνια μετά την έκθεση του Συνηγόρου που διαπίστωνε ότι οι συνθήκες στα Λεχαινά όχι μόνο παραβίαζαν τα ανθρώπινα δικαιώματα με εξόχως βάναυσο τρόπο, αλλά ήταν και παράνομες, στο ίδρυμα δεν είχε αλλάξει τίποτε απολύτως. Αντιθέτως, σαν να μην είχαν μεσολαβήσει εκθέσεις, αλληλογραφία, εγκύκλιοι, εντολές της Γενικής Γραμματείας κτλ, η νέα υφυπουργός αποφάσιζε να χαρίσει νομιμοποίηση στα κλουβιά αποκαλώντας τα «πάρκα», και να κρυφτεί πίσω από κάποιους υποτιθέμενους «ειδικούς» που γνωμοδοτούσαν ενάντια στον νόμο, στην ηθική και στις διεθνώς αποδεκτές επιστημονικές πρακτικές.
Μηδενική ανοχή
Ένα χρόνο περίπου μετά την επίσκεψη της υφυπουργού Παπακώστα, Η Κίνηση Χειραφέτησης Αναπήρων «Μηδενική Ανοχή» διοργάνωσε συμβολική κατάληψη στις εγκαταστάσεις των Λεχαινών. Είχαν μεσολαβήσει οι διπλές εκλογές του 2015, το εξάμηνο της «διαπραγμάτευσης» και η υπογραφή του τρίτου μνημονίου. Αναπληρώτρια υπουργός Κοινωνικής Αλληλεγγύης στην κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ ορίστηκε η Θεανώ Φωτίου.
Η κατάληψη της Μηδενικής Ανοχής στα Λεχαινά ξεκίνησε στις 4 Νοεμβρίου 2015 και διήρκεσε τέσσερις ημέρες. «Είχαμε κάνει την έρευνά μας, παρατηρήσαμε τι είχαν κάνει οι συνάδελφοί μας με αναπηρία στο εξωτερικό», μας είπε ο Αντώνης Ρέλλας, σκηνοθέτης, ανάπηρος ακτιβιστής και μέλος της «Μηδενικής Ανοχής». «Στη Μεγάλη Βρετανία, αυτή η διαδικασία είχε ξεκινήσει από τους ίδιους τους ανάπηρους. Βασίσαμε τις ενέργειές μας σε αυτό το προϋπάρχον μοντέλο. Είπαμε, “Πάμε να το κάνουμε αυτό, όπως όλοι οι άλλοι.” Εμείς, που είμαστε απ’ έξω, πρέπει να πάρουμε θέση για τις ζωές εκείνων που βρίσκονται μέσα. Τα ιδρύματα είναι εκεί που φυλάσσονται τα πιο ευάλωτα από τα ευάλωτα άτομα με αναπηρία, αυτά που δεν μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους, δεν έχουν κανέναν άλλον να υπερασπιστεί τα δικαιώματά τους, ούτε το προσωπικό που εργάζεται σε αυτόν τον τομέα ούτε τους γονείς τους, αν εξακολουθούν να είναι παρόντες».
«Φτάσαμε στα Λεχαινά την ώρα του φαγητού», είπε, «εννιά άτομα σε τέσσερα αυτοκίνητα, με δύο κάμερες. Θέλαμε να καταγράψουμε τι συνέβαινε και να αναδείξουμε εκείνα που η κοινωνία απορρίπτει, μεταφέροντάς τα σε ένα απομονωμένο κτίριο κάπου μακριά, κλείνοντας τα μάτια σε αυτές τις εικόνες. Θέλαμε να επισημάνουμε τη φρίκη στον πυρήνα της αναπηρίας, που δεν είναι άλλος από τη θεσμοθετημένη ζωή. Για εμάς τους ανάπηρους ακτιβιστές, δεν υπάρχει καλό ίδρυμα. Ακόμα κι αν τα Λεχαινά ήταν το Χίλτον, θα παρέμενε ένα ίδρυμα ασφαλούς τύπου που παραβιάζει κάθε έννοια ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Έχω δει ανθρώπους να συγκρατούνται με σχοινιά και σε άλλα ιδρύματα, όχι μόνο στα Λεχαινά. Παρόλα αυτά, τα Λεχαινά είναι μια μελέτη περίπτωσης στην αναπηρία. Όσο προετοιμασμένοι κι αν ήμασταν, η πραγματικότητα ξεπέρασε τους χειρότερους εφιάλτες μας…»
«Ποιος διέταξε τον σωματικό περιορισμό; Ποιος διέταξε την παρατεταμένη χημική καταστολή; Το να μην λογοδοτεί κανείς είναι σαν να μας ζητάνε να αποδεχτούμε ότι οι κάτοικοι με αναπηρία δεν είναι άξιοι να ζήσουν.»
Κατά τη διάρκεια της κατάληψης, τέσσερα μέλη της Μηδενικής Ανοχής κατέθεσαν μήνυση στην Εισαγγελία Αμαλιάδας, καταγγέλλοντας τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε βάρος των ανάπηρων παιδιών και νέων που κρατούνται στο ίδρυμα.
«Μέχρι σήμερα, από το 2015, δεν έχουμε κληθεί να καταθέσουμε», μας είπε ο Ρέλλας. Μάλιστα, η Εισαγγελία αρχειοθέτησε την καταγγελία το 2016.
«Υπάρχουν συγκεκριμένες ευθύνες» είπε ο Ρέλλας. «Ποιος διέταξε τον σωματικό περιορισμό; Ποιος διέταξε την παρατεταμένη καταστολή με χημικά; Το να μην λογοδοτεί κανείς είναι σαν να μας ζητάτε να αποδεχτούμε ότι οι κάτοικοι με αναπηρία δεν αξίζουν να ζήσουν και επομένως δεν προκύπτουν ποινικές ευθύνες. Ο ΟΗΕ, που είδε το υλικό που συγκεντρώσαμε κατά τη διάρκεια της κατάληψης, λέει ότι αυτά είναι βασανιστήρια. Όπως και εμείς. Αυτό είδαμε. Βασανιστήρια είναι αυτά που είδαμε.”
Στις 5 Νοεμβρίου 2015, η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ δημοσίευσε τις τελικές της παρατηρήσεις αφού εξέτασε την εφαρμογή από την Ελλάδα του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, το οποίο η χώρα μας έχει κυρώσει το 1997. Όσον αφορά την κατάσταση στα Λεχαινά, η Επιτροπή δήλωσε ότι το κράτος «θα πρέπει να λάβει άμεσα μέτρα για την κατάργηση της χρήσης κλειστών κρεβατιών καθήλωσης και της συστηματικής καταστολής σε ψυχιατρικά και συναφή ιδρύματα. Το κράτος θα πρέπει επίσης να δημιουργήσει ένα ανεξάρτητο σύστημα παρακολούθησης και αναφοράς και να διασφαλίσει ότι οι καταχρήσεις διερευνώνται αποτελεσματικά, οι υπεύθυνοι διώκονται ποινικά και παρέχεται αποκατάσταση στα θύματα και τις οικογένειές τους». Παρόμοιες συστάσεις είχαν γίνει τρία χρόνια νωρίτερα, με συγκεκριμένη αναφορά στο ίδρυμα των Λεχαινών.
Στις 13 Νοεμβρίου 2015, λίγες μέρες μετά την κατάληψη που διοργάνωσε η Μηδενική Ανοχή, το Ελληνικό Παρατηρητήριο του Ελσίνκι, μια ΜΚΟ για τα ανθρώπινα δικαιώματα, κατέθεσε αναφορά στην Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου, Ευτέρπη Κουτζαμάνη, στην οποία σημείωνε: «Λόγω του γεγονότος ότι τα μακροχρόνια βασανιστήρια παιδιών έγιναν εν γνώσει όλων των αρχών, από το Υπουργείο μέχρι την τοπική εισαγγελία, ενώ η έκθεση της Επιτροπής του Υπουργείου (σ.σ.: ενν. η Ειδική Επιτροπή Ελέγχου Προστασίας των Δικαιωμάτων των Ατόμων με Ψυχικές Διαταραχές) επιβεβαιώνει ότι αυτό αποτελεί πάγια πρακτική σε ψυχιατρικές μονάδες σε όλη τη χώρα, ζητείται από τον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου να διατάξει τη δικαστική διερεύνηση των ισχυρισμών που διατυπώνονται εδώ, δίνοντας εντολή σε εισαγγελέα στην Αθήνα προς τούτο και απαιτώντας από το Υπουργείο Εργασίας να σταματήσει αμέσως τη χρήση αυτών απάνθρωπες μεθόδους που ισοδυναμούν με βασανιστήρια».
Τίποτα από αυτά δεν ήταν αρκετό για να κινητοποιήσει τη δικαιοσύνη για να αναζητήσει τους υπεύθυνους για το γεγονός ότι τα παιδιά και οι νέοι με αναπηρία κρατούνταν καθηλωμένα με ιμάντες, έγκλειστα σε κλουβιά διαστάσεων 2 x 1 x 2, δεν τους αφήνουν να βγουν ούτε για μια ώρα, λάμβαναν τεράστιες ποσότητες κατασταλτικών φαρμάκων για ψυχιατρικές και άλλες ασθένειες — παρά το γεγονός ότι, σύμφωνα με τη μελέτη που πραγματοποιήθηκε από το Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού, από τα 78 άτομα που έχουν διαμείνει στη μονάδα Λεχαινών για χρόνια, μόνο πέντε είχαν εισαχθεί σε ψυχιατρικό νοσοκομείο για ψυχιατρικές διαταραχές.
«Στην Ελλάδα σήμερα», μας είπε ο Γιώργος Νικολαΐδης, Διευθυντής του Τμήματος Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού, «κανένα δικαστήριο δεν έχει τη νομική ικανότητα να επιβάλει τέτοια ποινή σε κανέναν. Πώς είναι δυνατόν να ανεχθεί κάποιος να υποβληθεί ένα άτομο σε αυτόν τον εγκλεισμό και να μην ρωτήσει ποιος το διέταξε και γιατί; Ποιοι υπουργοί, γενικοί γραμματείς, ποιοι από τους συναδέλφους μου έδωσαν οδηγίες να καθηλωθούν αυτοί οι άνθρωποι; Ποιος επέβαλε αυτή τη στέρηση των δικαιωμάτων τους;».
Σπάζοντας τα κλουβιά
Λίγο μετά την κατάληψη από Μηδενική Ανοχή, το Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού υπέβαλε σχέδιο παρέμβασης στο Κέντρο Κοινωνικής Πρόνοιας Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας, στη δικαιοδοσία του οποίου υπαγόταν πλέον η Μονάδα Λεχαινών. Τον Μάρτιο του 2016, το Ινστιτούτο, μαζί με μέλη της Lumos, της βρετανικής φιλανθρωπικής οργάνωσης που ιδρύθηκε από τη συγγραφέα του Χάρι Πότερ J. K. Rowling για την προώθηση και την υποστήριξη της αποϊδρυματοποίησης, επισκέφτηκαν τις εγκαταστάσεις.
Στη σύσκεψη που ακολούθησε στο Υπουργείο Εργασίας, αποφασίστηκε η χρηματοδότηση έκτακτης παρέμβασης, αρχικής διάρκειας έξι μηνών, από τη Lumos. Η ομάδα παρέμβασης θα απελευθέρωνε τους ασθενείς από τα δεσμά τους, θα επανεξέταζε τη χρήση φαρμάκων και θα τους προετοίμαζε μέσω της κατάλληλης εκπαίδευσης, ώστε να μπορούν είτε να επιστρέψουν στις οικογένειές τους, όπου αυτό ήταν ακόμη δυνατόν, είτε με άλλο τρόπο να μετακομίσουν σε μικρότερους ξενώνες, τις λεγόμενες ΣΥΔ (Στέγες Υποστηριζόμενης Διαβίωσης), όπου οι επιπτώσεις από την ιδρυματοποίηση θα αμβλύνονταν. Εν τω μεταξύ, η κυβέρνηση ανέλαβε να διαμορφώσει ένα σχέδιο ριζικής αναδιάρθρωσης των ιδρυμάτων συνολικά, με απώτερο στόχο την αποϊδρυματοποίηση.
Η επείγουσα παρέμβαση ξεκίνησε τον Ιούλιο του 2016, υπό την επιστημονική επίβλεψη του Γιώργου Νικολαΐδη. Είχε προγραμματιστεί να διαρκέσει έξι μήνες, γιατί, σύμφωνα με τον Νικολαΐδη, «μάλλον αισιόδοξα πιστεύαμε ότι μέχρι τότε η κυβέρνηση θα έκανε κάτι για να αναδιαρθρώσει ριζικά αυτές τις υπηρεσίες, να αναπτύξει νέες εγκαταστάσεις και να κλείσει οριστικά αυτό το ίδρυμα — πώς να μην το έκανε;».
«Δυστυχώς» μας είπε «το γεγονός είναι ότι μετά από πολλές πιέσεις, απλώς έδωσαν έγκριση για να υλοποιηθεί μια πρωτοβουλία άλλων ανθρώπων και φορέων, με τη χρηματοδότηση άλλων. Ένα πρόγραμμα που δεν απολάμβανε καμία δικαιοδοτική υποστήριξη έναντι της εν λόγω μονάδας, του προσωπικού της, του τρόπου λειτουργίας της. Η πολιτική ηγεσία απλώς είπε, “τέλεια, μπορείτε να πάτε στη Μονάδα και να κάνετε ό,τι νομίζετε ότι είναι καλύτερο”».
Δύο καλοκαίρια αργότερα, το 2018, όταν επισκεφθήκαμε για πρώτη φορά το Τμήμα Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού, η παρέμβαση διαρκούσε ακόμη. Ο Γιώργος Νικολαΐδης μόλις είχε μπει στο γραφείο του και βρισκόταν σε διαδικασία μεταφοράς βίντεο από το τηλέφωνό του στον υπολογιστή του. Μας κάλεσε να δούμε μέρος του υλικού.
Το πρώτο βίντεο είχε γυριστεί την ώρα που ο ξυλουργός της Μονάδας Λεχαινών ξήλωνε το κλουβί ενός εικοσάχρονου, στο οποίο περάσει πολλά χρόνια κλεισμένος. Η αρχική δυσπιστία του άντρα υποχωρεί, καθώς η χαρά και η ανακούφιση ξεσπούν σε ένα σχεδόν εκστατικό γέλιο. Η κάμερα γυρίζει πίσω στον ξυλουργό και σβήνει.
Στο δεύτερο βίντεο, κάποιος άλλος κρατά το τηλέφωνο του ψυχιάτρου. Η σκηνή διαδραματίζεται μέσα στη θάλασσα. Ο Νικολαΐδης κρατά ένα «μακαρόνι», τον σωλήνα αφρού που χρησιμοποιείται για να μάθουν κολύμπι τα μικρά παιδιά. Έχει περάσει το «μακαρόνι» κάτω από τη μέση ενός άλλου κατοίκου των Λεχαινών, τον έχει τεντώσει ανάσκελα και τον κουνάει απαλά από άκρη σε άκρη. Άλλο ένα ξέσπασμα χαράς ακούγεται, καθώς ένα πολύπαθο κορμί βρίσκει ανακούφιση στο νερό.
Παρά την παραδοχή της πολιτικής ηγεσίας ότι πρέπει να σταματήσει η ιδρυματοποίηση και ότι πρέπει να κλείσει η Μονάδα Λεχαινών, δεν ελήφθη ποτέ επίσημα απόφαση για απαγόρευση νέων εισαγωγών.
Ο Αντώνης Ρέλλας αποφάσισε να παρακολουθήσει την εξέλιξη των γεγονότων από την κατάληψη της Μηδενικής Ανοχής μέχρι το υποσχόμενο κλείσιμο του ιδρύματος όχι απλώς ως ακτιβιστής, αλλά ως σκηνοθέτης ενός ντοκιμαντέρ για τα Λεχαινά. Έχοντας επισκεφτεί τη Μονάδα πάνω από τριάντα φορές τα τελευταία χρόνια, εξήγησε: «Είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω πώς άλλαξαν οι συμπεριφορές. Το πώς οι κάτοικοι που συνάντησα για πρώτη φορά, οι οποίοι ήταν μη επικοινωνιακοί, με τα μάτια άδεια καθώς ήταν δεμένοι σε κρεβάτια ή κλειδωμένοι μέσα σε κλουβιά, χημικά κατεσταλμένοι σε σημείο που δεν μπορούσαν να κρατήσουν όρθιο το κεφάλι τους, άρχισαν να ανθίζουν. Να τους δω να εγκαταλείπουν τα στενά όρια της κρεβατοκάμαρας και να μπαίνουν στην τραπεζαρία, να πηγαίνουν στον επάνω όροφο για μια δραστηριότητα, για να αναπτύξουν τις δεξιότητές τους. Τους ακούσαμε να μιλούν, να λένε λόγια. Κάποιοι άρχισαν να εκφράζουν συγκεκριμένα αιτήματα, “θέλω κομοδίνο”, “θέλω τηλεχειριστήριο”, “θέλω τα δικά μου ρούχα”. Αυτό είναι ένα τεράστιο άλμα για κάποιον που έχει απανθρωποποιηθεί εντελώς, που έχει μετατραπεί σε ζόμπι λαμβάνοντας “την προβλεπόμενη θεραπεία για το καλό του”».
«Έχω δει τους φόβους και τις αναστολές τους» συνέχισε. «Για αυτούς, η κανονικότητα ήταν το κρεβάτι, το κλουβί, οι ιμάντες. Ακόμα και αφού η ομάδα παρέμβασης αφαίρεσε τους περιορισμούς της, ξέρετε πώς κοιμόντουσαν τη νύχτα; Στη θέση ύπνου που κρατούσαν χρόνια. Για αυτούς, η πιο άνετη θέση ήταν η θέση του βασανισμού. Με άλλα λόγια, κάναμε τους ανθρώπους να αισθάνονται άνετα όταν βασανίζονται».
Ένα από τα πολλά παράδοξα αυτής της ιστορίας είναι ότι, παρά την παραδοχή της πολιτικής ηγεσίας ότι πρέπει να σταματήσει η ιδρυματοποίηση και πιο συγκεκριμένα ότι πρέπει να κλείσει η Μονάδα Λεχαινών, δεν πάρθηκε ποτέ επίσημα απόφαση απαγόρευσης νέων εισαγωγών στο ίδρυμα.
Ο Ρέλλας θυμήθηκε ένα τέτοιο περιστατικό: «Μια γυναίκα ήρθε να αφήσει το παιδί της, συνοδευόμενη από τη μητέρα της και μια φίλη της. Το παιδί ήταν περίπου δώδεκα ετών και είχε υψηλή λειτουργικότητα. Προφανώς δεχόταν πίεση να εγκαταλείψει το παιδί με αναπηρία και να επικεντρωθεί στα “κανονικά” παιδιά της. Η μητέρα της ήταν ακόμη πιο ανένδοτη, λέγοντας ότι το μέρος φαινόταν υπέροχο και το παιδί θα περνούσε υπέροχα εκεί. Ο Νικολαΐδης πήρε τη μητέρα στο γραφείο του, έκλεισε την πόρτα και μίλησαν. Της εξήγησε ότι σε έξι μήνες, το παιδί δεν θα ήταν πλέον στην ίδια κατάσταση. Έφυγε από το γραφείο του δακρυσμένη. Πήρε το παιδί της και έφυγε».
«Δεν ήταν το μόνο περιστατικό στο οποίο αποφεύχθηκε η εισαγωγή», εξήγησε ο Νικολαΐδης. «Είχαμε ζητήσει να απαγορευτούν οι εισαγωγές, όλοι συμφώνησαν, αλλά αυτή η συμφωνία δεν μεταφράστηκε ποτέ σε νομική πράξη. Ερχόμουν στα Λεχαινά και μου έλεγαν ότι το Διοικητικό Συμβούλιο είχε δεχτεί νέο παιδί. Κάθε φορά έπρεπε να τρέχουμε να διορθώσουμε τα πράγματα κατόπιν εορτής. Θα συναντούσα τους γονείς, θα εξηγούσα τις συνέπειες μιας τέτοιας εισαγωγής, θα προσπαθούσα να καταλάβω γιατί η οικογένεια το ζητούσε αυτό. Συνήθως, υπήρχε πολύς κρυφός πόνος, η απόφαση να αφήσουν το παιδί τους σε κάποιο ίδρυμα δεν ήταν ξαφνική».
Αντίσταση
Η επείγουσα παρέμβαση που προοριζόταν να διαρκέσει έξι μήνες κατέληξε να διαρκέσει σχεδόν τρία χρόνια, μετά από αλλεπάλληλες παρατάσεις. Οι ειδικοί είχαν επισημάνει ότι η επανεισαγωγή σε ανθρώπινες συνθήκες ατόμων που είχαν υποστεί ακραία και παρατεταμένη κακοποίηση, αναμενόταν να είναι πολύ δύσκολη, αλλά το έργο τους περιπλεκόταν συνεχώς από την αντίσταση που συναντούσαν.
«Αν βλέπαμε στις ειδήσεις ένα παιδί με τυπική ανάπτυξη μέσα σε ένα κλουβί, η αντίδραση θα ήταν διαφορετική. Στην περίπτωση των παιδιών με αναπηρία, τόσο το ίδιο το σύστημα όσο και, δυστυχώς, ένα μεγάλο τμήμα της κοινωνίας αποδέχονται πολύ πρόθυμα ότι δεν υπάρχει εναλλακτική».
Σε μία από τις επισκέψεις μας στη Μονάδα Λεχαινών, συναντήσαμε την Πάττυ Σωτηροπούλου, ειδική παιδαγωγό και μέλος της ομάδας επείγουσας επέμβασης. Καθώς γίνονταν οι συστάσεις, γίναμε μάρτυρες του εξής περιστατικού: ένας από τους κατοίκους της Μονάδας είχε υποβληθεί σε χειρουργική επέμβαση μετά από αυτοτραυματισμό στο μάτι του. Ο χειρουργός είχε συστήσει σαράντα πέντε ημέρες καθήλωσης στο κρεβάτι για την προστασία της πληγής. Η άφιξή μας στο κέντρο συνέπεσε με το τέλος του εγκλεισμού του και η ομάδα παρέμβασης ζητούσε από το προσωπικό να τον μεταφέρει σε κρεβάτι. Το προσωπικό αντιστάθηκε σε αυτή την κίνηση, υποστηρίζοντας ότι θα μπορούσε να είναι επικίνδυνη επειδή ο κάτοικος είχε μασήσει το στρώμα του… πριν από δέκα χρόνια!
«Μια μέρα, μέλη της ομάδας έβγαλαν μια κοπέλα έξω για μια βόλτα στην αυλή», μας είπε εξοργισμένη η Σωτηροπούλου. «Η κοπέλα έπεσε κάτω και χρειάστηκε δύο ράμματα στο πηγούνι της. Όχι μόνο το προσωπικό αντέδρασε υπερβολικά λόγω του φόβου του για απόδοση ευθυνών, αλλά ο γιατρός που έβαλε τα ράμματα έδωσε επίσης οδηγίες να την κρατήσουν μέσα σε ένα κλουβί για δέκα ημέρες. Δεκαήμερος περιορισμός για δύο ράμματα! Και όταν επισημαίνεις τον παραλογισμό, απλά σου λένε: “εντολή γιατρού”».
Η Σωτηροπούλου είπε ότι είχε εξαντληθεί από τη συνεχή μάχη για θέματα που θα έπρεπε να είναι αυτονόητα. «Καμία κουλτούρα δεν έχει καλλιεργηθεί» μας είπε «ότι είναι απαράδεκτο να κρατάμε παιδιά μέσα σε κλουβιά σε ένα ίδρυμα. Εάν βλέπαμε στις ειδήσεις ένα παιδί με τυπική ανάπτυξη μέσα σε ένα κλουβί, η αντίδραση θα ήταν διαφορετική. Στην περίπτωση των παιδιών με αναπηρία, τόσο το ίδιο το σύστημα όσο και, δυστυχώς, ένα μεγάλο τμήμα της κοινωνίας δέχεται με μεγάλη προθυμία ότι “δεν υπάρχει εναλλακτική”, ότι “οι ειδικοί λένε ότι πρέπει να περιορίζονται σωματικά, επομένως πρέπει να έχουν δίκιο” και “δόξα τω Θεώ υπάρχει ένα ίδρυμα για να τους στεγάσει”».
Η μάχη για θέματα που θα έπρεπε να είναι αυτονόητα, όπως είπε η Σωτηροπούλου, μαινόταν στη Μονάδα Λεχαινών ακόμα κι όταν οι προτεινόμενες αλλαγές είχαν σκοπό να ωφελήσουν και τους ίδιους τους εργαζόμενους.
«Κατά τη διάρκεια της παρέμβασης», μας είπε η Σωτηροπούλου, «εκπαιδεύσαμε το προσωπικό στη χρήση ενός μικρού γερανού για να σηκώνει ανθρώπους από το κρεβάτι. Είναι απαραίτητο οι κάτοικοι να αλλάζουν θέση. Μπορεί να μην ακούγεται τόσο σπουδαίο, αλλά υπάρχει μια μεγάλη διαφορά μεταξύ του να περνάς είκοσι τέσσερις ώρες την ημέρα περιορισμένος σε ένα κρεβάτι και να σηκώνεσαι, τόσο σωματικά όσο και από την άποψη της λήψης κάποιων ερεθισμάτων. Τελικά, μόνο η ομάδα μας και οι εθελοντές χρησιμοποιούν τον γερανό».
«Είναι ένα μικρό παράδειγμα της αντίστασης εδώ», είπε. «Έχεις έναν στόχο, να σηκώσεις τους ανθρώπους από το κρεβάτι. Και δεν μπορεί να επιτευχθεί. Τους δίνεις ένα εργαλείο που μπορεί να βοηθήσει και τους φροντιστές. Και το λέω έχοντας πλήρη επίγνωση ότι απλώς να αλλάζεις τα σεντόνια και τις πάνες τόσο πολλών ανθρώπων είναι εξαιρετικά επιβαρρυντικό σωματικά. Κι όμως, δεν θα το χρησιμοποιήσουν. Άρα, από τη μια πλευρά, βλέπεις μια αντίσταση στην αλλαγή, ακόμα και όταν η αλλαγή είναι ευεργετική για αυτούς, και από την άλλη, συνειδητοποιείς ότι δεν μπορούν να εκτιμήσουν τη σημασία του να σηκώνονται οι άνθρωποι από το κρεβάτι».
Η αποϊδρυματοποίηση που δεν έγινε
Τον Δεκέμβριο του 2017, η ελληνική υβέρνηση ανακοίνωσε ότι θα διαθέσει δεκαπέντε εκατομμύρια ευρώ από το υπερπλεόνασμα που θα μοιραστεί μεταξύ της αποϊδρυματοποίησης της Μονάδας Λεχαινών και του Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας Περιφέρειας Αττικής, με την υπόσχεση ότι θα ακολουθήσει αναλυτικό σχέδιο στο άμεσο μέλλον, καθορίζοντας τη διαδικασία μετάβασης, τις εγκαταστάσεις που θα αναπτυχθούν, το χρονοδιάγραμμα κλπ.
«Παρεμπιπτόντως», μας είπε ο Νικολαΐδης, «να αναφέρω ότι είχαμε ήδη εκπονήσει ένα τέτοιο λεπτομερές σχέδιο και το είχαμε υποβάλει στην κυβέρνηση, καθώς και στο διοικητικό συμβούλιο του Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας και στις αρμόδιες υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και άλλους φορείς τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Το είχαμε συζητήσει και με το μόνιμο προσωπικό της Μονάδας. Δεν λέω ότι αυτό ήταν το καλύτερο σχέδιο και πρέπει να υιοθετηθεί ως το τελικό λεπτομερές σχέδιο. Απλώς λέω ότι η δέσμευση που ανέλαβε η κυβέρνηση να διαμορφώσει ένα τέτοιο σχέδιο δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Η πιο αποκαρδιωτική πτυχή είναι ότι αυτή τη φορά τα κεφάλαια υπήρχαν, οπότε δεν ήταν αυτό το εμπόδιο».
«Έχοντας καταρτίσει ένα σχέδιο αποϊδρυματοποίησης και εξασφαλίσει έναν προϋπολογισμό για αυτόν τον σκοπό, και βλέποντας ότι δεν έγιναν βήματα προς αυτή την κατεύθυνση, δεν είχαμε σκοπό να παραμείνουμε στα Λεχαινά για να είμαστε η στολισμένη βιτρίνα που κρύβει τη διαιώνιση της ιδρυματοποίησης».
Η επείγουσα παρέμβαση έληξε τον Φεβρουάριο του 2019. Όταν ρωτήσαμε τον Νικολαΐδη γιατί το Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού δεν συνέχισε την παρέμβαση, καθώς και γιατί δεν ανανεώθηκε η συνεργασία του Ινστιτούτου με τη Lumos, απάντησε: «Επειδή τον Φεβρουάριο του 2019, οι εκπρόσωποι της Lumos που επισκέφθηκαν την Ελλάδα συναντήθηκαν με την υπουργό Κοινωνικής Αλληλεγγύης Θεανώ Φωτίου και ενημερώθηκαν ότι για όσο διάστημα συνεργάζονταν μαζί μας αποκλείεται οποιαδήποτε συνεργασία με την ελληνική κυβέρνηση. Έτσι η Lumos διέκοψε τη συνεργασία της μαζί μας και άρχισε να συνεργάζεται με τη Παιδικά Χωριά SOS, όπως τους συστήθηκε».
Συνεχίσαμε να ρωτάμε γιατί κατά τη γνώμη του Νικολαΐδη η κυβέρνηση, μέσω της υπουργού της, θα το έκανε αυτό.
«Νομίζω», μας είπε ο Νικολαΐδης, «είναι επειδή συνεχίζαμε να τονίζουμε την ανάγκη να κλείσει η μονάδα και να πιέζουμε για μια σειρά πραγματικών ενεργειών, όχι δημοσίων σχέσεων, που να οδηγήσουν στην ψυχοκοινωνική αποκατάσταση και αποϊδρυματοποίηση των κατοίκων. Η κυρία Φωτίου μάλλον είχε αποφασίσει ότι ήθελε φαινομενικές και όχι αληθινές πράξεις. Το χρονοδιάγραμμα συνέπεσε και με την ολοκλήρωση μιας φάσης των δράσεών μας στα Λεχαινά, με τη σταδιακή και προοδευτική μεταφορά όλων των κατοίκων εκτός εγκλεισμού, είτε πρόκειται για κλουβιά, είτε για ιμάντες ή για οποιαδήποτε άλλη εφευρετική μέθοδο που χρησιμοποιούσε το ίδρυμα. Το καθήκον μας ήταν να παρέχουμε προσωρινή βοήθεια έκτακτης ανάγκης με στόχο την κατάργηση της καθήλωσης, εν αναμονή της εφαρμογής ενός προγράμματος αποϊδρυματοποίησης. Έχοντας ολοκληρώσει αυτό το έργο, έχοντας καταρτίσει ένα σχέδιο αποϊδρυματοποίησης και έχοντας εξασφαλίσει έναν προϋπολογισμό για αυτόν τον σκοπό, και βλέποντας ότι δεν γινόταν κανένα βήμα προς αυτή την κατεύθυνση, δεν είχαμε σκοπό να παραμείνουμε στα Λεχαινά για να είμαστε η στολισμένη βιτρίνα που κρύβει τη διαιώνιση της ιδρυματοποίησης».
Η πρώην υπουργός δεν σχολίασε αυτές τις δηλώσεις του Νικολαΐδη, παρά τα επανειλημμένα αιτήματά μας. Η Lumos επίσης δεν απάντησε στο αίτημά μας για σχολιασμό. Τα Παιδικά Χωριά SOS, τα οποία υπέγραψαν συμφωνία συνεργασίας με τη Lumos τον Μάιο του 2019, απάντησαν ότι «μετά από αίτημα της Lumos και του Υπουργείου, συμφωνήσαμε να γίνουμε ο οργανισμός αρμόδιος για τη διανομή μισθών στο προσωπικό που προσλήφθηκε για τρεις μήνες, χωρίς να συμμετέχουμε με κανέναν τρόπο στην επιστημονική εργασία, ή στην παρατήρηση της υλοποίησής της επί τόπου».
Τον Ιούνιο του 2019 προσελήφθη προσωπικό για τη στελέχωση της ομάδας δράσης που θα υλοποιούσε ένα τριετές πρόγραμμα αποϊδρυματοποίησης με δωδεκάμηνες συμβάσεις. Επιλεγμένα με διαγωνισμό, τα μέλη της ομάδας δεν είχαν εργασιακή εμπειρία σε θέματα αποϊδρυματοποίησης. Η κίνηση αυτή προκάλεσε την έντονη αντίδραση του προσωπικού του ιδρύματος, που επανέλαβε για άλλη μια φορά το μακροχρόνιο αίτημά του για πρόσληψη μόνιμου προσωπικού.
Ενώ στα Λεχαινά ο καιρός σταματούσε ξανά, το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης δέχτηκε αυξανόμενες πιέσεις να υποβάλει μια μακροπρόθεσμη γενική πρόταση στρατηγικής αποϊδρυματοποίησης, η οποία ήταν υποχρέωση βάσει των όρων της χρηματοδότησης του ΕΣΠΑ 2014-2020 και θα έπρεπε στην πραγματικότητα να έχει υποβληθεί από το 2014. Το Υπουργείο ζήτησε συνδρομή από την EASPD (European Association of Service providers for Persons with Disabilities, Ευρωπαϊκή Ένωση παρόχων υπηρεσιών για άτομα με αναπηρίες), μια ΜΚΟ με έδρα τις Βρυξέλλες.
Όταν, τον Μάρτιο του 2020, μας παραχώρησε συνέντευξη η πρώην αναπληρώτρια υπουργός Κοινωνικής Αλληλεγγύης Θεανώ Φωτίου, υπεραμύνθηκε του έργου της κυβέρνησής της εστιάζοντας στη νομοθεσία του 2018 και του 2019, βάσει της οποίας ο πληθυσμός των ιδρυμάτων θα καταγραφόταν σε ένα Εθνικό Μητρώο και, ταυτόχρονα, θα μεταρρυθμιζόταν το σύστημα αναδοχών και υιοθεσιών.
Κατά γενική ομολογία της επιστημονικής κοινότητας, οι νόμοι αυτοί ήταν προς τη σωστή κατεύθυνση, καθότι συν τοις άλλοις ένα σωστό σύστημα αναδοχής είναι προϋπόθεση για την αποϊδρυματοποίηση. Πρακτικά, ωστόσο, η εφαρμογή των νόμων καθυστερούσε, ώσπου, τον Ιούλιο του 2019, ο ΣΥΡΙΖΑ έχασε την εξουσία και η Νέα Δημοκρατία βρέθηκε στην κυβέρνηση.
Η Φωτίου υποστήριξε ότι η EASPD παρείχε μόνο «τεχνική βοήθεια» και ότι «την εθνική στρατηγική για την αποϊδρυματοποίηση την κάναμε εμείς in house στο Υπουργείο». «Τη στείλαμε εμείς στην ESPD σαν πρόταση ολοκληρωμένη για να την επεξεργαστεί» μάς είπε «και με τον τρόπο που εκφράζονται εν πάση περιπτώσει αυτές οι στρατηγικές σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Επιτροπής για να μπορέσουν να είναι και πιο εύκολες οι χρηματοδοτήσεις και τα λοιπά».
Η πρώην αναπληρώτρια υπουργός υποστήριξε, επίσης, ότι είχε δώσει αυτό το σχέδιο στη νέα υφυπουργό Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων, Δόμνα Μιχαηλίδου, η οποία είχε αναλάβει το χαρτοφυλάκιο μετά τη νίκη της Νέας Δημοκρατίας, και εξέφρασε την ανησυχία της ότι η νέα κυβέρνηση θα το «πετάξει στα σκουπίδια».
Λίγη αναμονή ακόμη
Η Στρατηγική για την Αποϊδρυματοποίηση στην Ελλάδα, όπως τη διαμόρφωσε η EASPD, με χρηματοδότηση 200.000 ευρώ από την Γενική Διεύθυνση Στήριξης Διαρθρωτικών Μεταρρυθμίσεων (Reform) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, δημοσιεύτηκε τον Φεβρουάριο του 2021, με πρόλογο της Δόμνας Μιχαηλίδου.
Σε πείσμα των ανησυχιών της Φωτίου, η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας συνέχισε τις πολιτικές της προηγούμενης κυβέρνησης στους τομείς του Εθνικού Μητρώου και της αναδοχής/παιδοθεσίας. Η πρόοδος των αναδοχών/παιδοθεσιών ήταν και το κύριο πρίσμα μέσα από το οποίο η νέα υφυπουργός προσέγγισε το ζητούμενο της αποϊδρυματοποίησης, στη συνέντευξη που μας παραχώρησε τον Δεκέμβριο του 2021. Τόνισε ότι επιτέλους καταμετρήθηκαν τα παιδιά που φιλοξενούνται σε ιδρύματα και υποστήριξε, λίγο-πολύ στο πνεύμα της προκατόχου της, ότι η λύση για την αποϊδρυματοποίηση είναι ένα λειτουργικό σύστημα αναδοχής και παιδοθεσίας και ότι αυτό ήδη μείωνε τον πληθυσμό των ιδρυμάτων.
Όταν ρωτήσαμε ευθέως πόσα άτομα έχουν φύγει από τα Λεχαινά, η Μιχαηλίδου απάντησε επίσης ευθέως: «Κανένα. Δεν έχει φύγει κανένα».
Μας ενημέρωσε, ωστόσο, ότι το μερίδιο των Λεχαινών από τα 15 εκατομμύρια ευρώ που είχε εξασφαλίσει η προηγούμενη κυβέρνηση από το υπερπλεόνασμα ήταν «κλειδωμένο» και στη διάθεση του Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας, το οποίο είχε ήδη βρει δύο κτήρια που θα μετατρέψει σε Στέγες Υποστηριζόμενης Διαβίωσης για τη μετεγκατάσταση κάποιων από τους έγκλειστους του ιδρύματος. Παράλληλα, είχαν εγκριθεί 35 θέσεις προσωπικού για να τις στελεχώσουν.
Πιθανώς, κάπου στο τέλος αυτής της διαδικασίας, η υπόσχεση που δόθηκε στους κατοίκους των Λεχαινών μέσω της επείγουσας παρέμβασης, ότι μπορεί να έχουν μια ευκαιρία να αφήσουν πίσω τους τον ιδρυματικό εγκλεισμό, μπορεί τελικά να εκπληρωθεί. Για την ώρα, όμως, έπρεπε να περιμένουν — και πάλι.
Όταν ρωτήσαμε τον Αντώνη Ρέλλα τι ήλπιζε ότι θα συμβεί, όταν το 2016 ξεκινούσε τα γυρίσματα για το ντοκιμαντέρ του στα Λεχαινά, μάς απάντησε: «Ήλπιζα ότι το τελικό καρέ θα ήταν το κλείσιμο των Λεχαινών. Νιώθω απογοήτευση. Μετά, ήλπιζα ότι η ανακοίνωση του σχεδίου αποϊδρυματοποίησης θα ήταν το σημείο καμπής, ότι επιτέλους έφτασε η στιγμή. Ότι θα ξεκινούσε από τα Λεχαινά και θα πυροδοτούσε την επιθυμία να γίνει το ίδιο παντού. Ότι όλα τα ιδρύματα θα κλείσουν και ότι κανένα απροστάτευτο παιδί δεν θα έπρεπε να το ξαναπεράσει αυτό. Ότι ακόμη και η παραμονή του παιδιού στο νοσοκομείο θα ήταν βραχυπρόθεσμη και θα μεταφερόταν γρήγορα στην ανάδοχη φροντίδα. Ότι θα δημιουργηθούν οι συνθήκες που θα επιτρέπουν στη βιολογική οικογένεια να φροντίζει το παιδί με τη βοήθεια ενός κράτους πρόνοιας. Ότι κάποιος θα εξηγούσε ότι το να έχεις ένα παιδί με αναπηρία δεν είναι το τέλος του κόσμου».
«Για εμάς», μάς είπε ο Ρέλλας, «οι κάτοικοι των Λεχαινών έχουν πρόσωπο, όνομα, ιστορία. Τους γνωρίσαμε. γίναμε φίλοι. Νιώθω λυπημένος γιατί δεν προλάβαμε να τους δούμε ζωντανά σε διαφορετικές συνθήκες. Τουλάχιστον όχι ακόμα, γιατί ελπίζουμε ότι κάποια μέρα θα το κάνουμε. Χρειαζόμαστε όμως τη βοήθεια της κοινωνίας των πολιτών για να συμβεί αυτό και, δυστυχώς, δεν κινητοποιείται. Αυτή είναι η ουσία του θέματος. Θα ήταν ένα μεγάλο βήμα προς τα εμπρός για το κοινωνικό σύνολο αν απελευθερώναμε τα άτομα με αναπηρία από τα ιδρύματα».
Τον Νοέμβριο του 2022 ακολουθήσαμε ξανά τα μέλη της Μηδενικής Ανοχής στα Λεχαινά. Διαπιστώσαμε ότι τέσσερα χρόνια μετά τη λήξη του ενδιάμεσου προγράμματος, από τις πέντε στέγες υποστηριζόμενης διαβίωσης που είχαν προβλεφθεί για την μετεγκατάσταση των ατόμων, είχαν πρόσφατα τεθεί σε λειτουργία μόλις οι δύο.