Τώρα που ολοκληρώθηκαν οι καταθέσεις των μαρτύρων και οι απολογίες των κατηγορουμένων, είναι η στιγμή να καταγράψουμε και να αναλογιστούμε όσα μάθαμε από τότε που ξέσπασαν οι καταγγελίες για μια από τις πιο γνωστές και σεβαστές οργανώσεις παιδικής προστασίας στην Ελλάδα.
Της Μαρινίκης Αλεβιζοπούλου και του Αυγουστίνου Ζενάκου
Τον Ιανουάριο του 2022, υποστηρίζεται ότι έγινε αντιληπτή από τη γραμματέα της διευθύντριας των δομών του Βόλου — και σημερινής κατηγορούμενης — μία κλοπή χρημάτων που βρίσκονταν στο γραφείο της διευθύντριας. Οι κατηγορούμενοι ισχυρίστηκαν ότι εκείνη τη μέρα κλάπηκαν 30 χιλιάδες ευρώ σε μετρητά. Παρότι κλήθηκε η αστυνομία, στη δικαστική αίθουσα καταγγέλθηκε ότι οι τότε υπεύθυνοι της Κιβωτού είχαν έναν δικό τους τρόπο αντιμετώπισης, τον λεγόμενο «εσωτερικό έλεγχο».
Διαβάστε το Μέρος Α΄: «Παπαντώνη μας, λεβέντη!»
Για την κλοπή αυτή κατηγορήθηκαν τρία παιδιά. Και στα τρία αυτά παιδιά επιβλήθηκε απομάκρυνση από τη δομή στην οποία διέμεναν προς άλλες δομές και, σύμφωνα με τις καταγγελίες, απομόνωση.
Ξεχωρίζει η περίπτωση ενός εκ των τριών παιδιών, του Κ., ο οποίος σύμφωνα με τις καταθέσεις των μαρτύρων δέχτηκε βάναυσο ξυλοδαρμό από δύο εκ των κατηγορουμένων που αναγνωρίζονται ως τα πρωτοπαλίκαρα του Α. Παπανικολάου (διευθυντής της οργάνωσης ο ένας και γενικών καθηκόντων ο άλλος).
Το ξύλο βγήκε απ’ τον παράδεισο;
O K., όπως καταγγέλλεται, οδηγήθηκε σε απομόνωση στο παλιό σπιτάκι του επιστάτη στη δομή του Άνω Βόλου, όπου και παρέμεινε για διάστημα περίπου τεσσάρων μηνών. Η μαγείρισσα θυμάται να ξεκλειδώνει την πόρτα για να του δώσει το φαγητό του και να το ξανακλειδώνει φεύγοντας. Του επιτρεπόταν να βγει μόνο τις πρωινές ώρες, όταν τα υπόλοιπα παιδιά ήταν στο σχολείο τους.
Και εδώ φαίνεται ότι συνέβαινε το εξής παράδοξο: στο σπιτάκι αυτό υπήρχε ένα παράθυρο που άνοιγε από μέσα. Ακόμα και τις ώρες που του επιτρεπόταν να βγει όμως, έπρεπε να βγει, όπως καταγγέλλεται, απ’ το παράθυρο, όχι από την πόρτα. Αρκετά από τα εργαζόμενα άτομα γνώριζαν ότι εκεί έχει μεταφερθεί ένα αγόρι στα όρια της ενηλικίωσης και ότι ζει αποκομμένο από όλα τα υπόλοιπα παιδιά αλλά δεν έκαναν κάτι γι’ αυτό. Ήξεραν ότι το παιδί βρισκόταν εκεί «με εντολή διοίκησης».
Τον Μάρτιο του 2022, όπως καταγγέλλουν οι μάρτυρες, μπήκαν στο σπιτάκι του παιδιού δύο από τους κατηγορούμενους και τον χτύπησαν ανηλεώς. Χρησιμοποίησαν, όπως μεταφέρει το ίδιο το παιδί σε παιδαγωγούς αλλά και στην κατάθεσή του, σανίδες με τις οποίες τον χτυπούσαν σε όλο του το σώμα και του έριχναν μπουνιές όπου έβρισκαν. Στη δομή βρισκόταν εκείνες τις ημέρες και ο ιερέας και η σύζυγός του.
Το επόμενο πρωί, εντόπισε τον Κ. ένας από τους παιδαγωγούς με εμφανή, όπως κατέθεσε, τα σημάδια της κακοποίησης. Ήταν πρησμένο το μάγουλό του στην μια πλευρά, ήταν χτυπημένο και το αυτί του. Οι παιδαγωγοί του έδωσαν πάγο και ένα παυσίπονο και ενημέρωσαν την — κατηγορούμενη — διευθύντρια. Σύμφωνα με τις αφηγήσεις των μαρτύρων, το παιδί δεν μεταφέρθηκε ποτέ στο νοσοκομείο, παρότι έχρηζε, κατά την κρίση τους, ιατρικής φροντίδας. Στα αιτήματα των παιδαγωγών να διερευνηθεί το τι συνέβη στο παιδί, η απάντηση που έλαβαν λίγες ημέρες μετά, σε συνάντηση των παιδαγωγών με την διοίκηση, παρουσία του Α. Παπανικολάου, ήταν ότι το παιδί σε μια έκρηξη θυμού αυτοτραυματίστηκε στο τζάκι του σπιτιού, στο οποίο το είχαν κλειδώσει.
Καμιά και κανείς δεν έδωσε απάντηση στα επίμονα ερωτήματα των δικηγόρων υποστήριξης κατηγορίας, γιατί παρά την εξήγηση που δόθηκε περί αυτοτραυματισμού, το παιδί εξακολούθησε να ζει στο σπιτάκι απομόνωσης, χωρίς καμία επίβλεψη και, εφόσον ισχύουν τα όσα υποστήριξε η τότε διοίκηση, με κίνδυνο να επιδεινωθεί η κατάστασή του, ακόμα και να αυτοκτονήσει.
«Μπήκα για ένα καλύτερο μέλλον»
Με αυτή τη φράση ξεκίνησε την κατάθεσή του στο δικαστήριο ο Κ. Και είναι αλήθεια. Ο ίδιος ζήτησε να απομακρυνθεί από τον κακοποιητικό πατέρα του φτάνοντας μόνος του σε ηλικία 11 ετών στην εισαγγελία Ροδόπης. Τον ακολουθούσε η μητέρα του ύστερα από ένα ακόμα βίαιο ξέσπασμα του πατέρα του, κατά το οποίο χτύπησε το παιδί, ενώ στο παρελθόν είχε μαχαιρώσει και την ίδια. Στην εισαγγελία έγιναν αναφορές ότι ο πατέρας εξανάγκαζε τα παιδιά, τον Κ και τα άλλα τρία αδέλφια του σε επαιτεία ή/και κλοπές, προκειμένου να εξασφαλίζει ψυχοδραστικές ουσίες.
Ο Κ. μεταφέρθηκε στην δομή της Κιβωτού, στην Πωγωνιανή Ιωαννίνων, μαζί με τα αδέλφια του. Εκεί παρέμεινε μέχρι τα 13 του. Τότε, οι υπεύθυνοι της δομής αντιλήφθηκαν ότι δοκίμασε κάνναβη. Σύμφωνα με την κατάθεσή του, «ο εσωτερικός έλεγχος» αποφάσισε ως «συνέπεια» της πράξης του, την απομόνωσή του επί ένα επτάμηνο. Καταγγέλλεται ότι το διάστημα εκείνο τον κλείδωνε και τον ξεκλείδωνε ο υπεύθυνος της δομής — στενός συνεργάτης του Α. Παπανικολάου και νυν κατηγορούμενος — μόνο για να πάει στο σχολείο και να εκτελέσει εργασίες, ενώ του απαγόρευαν να συνομιλεί με άλλα παιδιά αλλά και με τις αδελφές του.
Μετά από αυτό το διάστημα μετακινήθηκε στη δομή της Κόνιτσας και έπειτα στον Βόλο, όπου, όπως υποστήριξε, μπήκε και πάλι στην απομόνωση για ένα μήνα. Ήταν καλοκαίρι. Τον Σεπτέμβριο τον έγραψαν στην Α’ Γυμνασίου.
Tο σύστημα μετακίνησης των παιδιών από δομή σε δομή το ονόμαζαν «διασκορπισμό». Η Σ. Στρατιδάκη ανακάλεσε κατά τη διάρκεια της κατάθεσής της τη φράση που επανέλαβαν κάποια από τα άτομα που προέβησαν σε καταγγελίες: «Προσέξτε γιατί θα καταλήξετε για πατάτες στην Πωγωνιανή» φέρεται να ήταν μια απειλή που κρεμόταν πάνω απ’ τα κεφάλια των παιδιών αν δεν επεδείκνυαν την ενδεδειγμένη κατά τους υπεύθυνους της οργάνωσης διαγωγή.
«Όλοι καταλαβαίνουμε τι μπορεί να σημαίνει για τη ζωή ενός εφήβου το να χάνει φίλους και οικογένεια εν μία νυκτί» είπε η Σ. Στρατιδάκη, εξηγώντας πως στις εναντιωματικές συμπεριφορές των εφήβων, η βίαιη διαχείριση είναι καταστροφική.
Ο δεύτερος ξυλοδαρμός και η… ΕΔΕ
Ο Κ. φέρεται να χρησιμοποιήθηκε ως αφορμή για το περιστατικό του δεύτερου ξυλοδαρμού που κατήγγειλε δημόσια ο παιδαγωγός Χρόνης Χλίτσιος τον Αύγουστο του ‘22. Συγκεκριμένα, όπως υποστηρίζεται, οι υπεύθυνοι αφαίρεσαν τα κινητά και τα τάμπλετ παιδιών στο ίδρυμα, στο Διμήνι Βόλου, έχοντας την υποψία ότι συνομιλούν με τον Κ. Οι κατηγορούμενοι υποστηρίζουν ότι αυτό έγινε διότι ο Κ. ήταν «κακή επιρροή» και πίστευαν ότι οι συνομιλίες του με τα άλλα παιδιά είχαν στόχο τη διοργάνωση κλοπής. Σύμφωνα με τις καταγγελίες, ωστόσο, πέντε παιδιά οδηγήθηκαν στο υπόγειο ενός οινοποιείου, όπου ανακρίθηκαν από τον «εσωτερικό έλεγχο» και ξυλοκοπήθηκαν από έναν από τους κατηγορουμένους.
Εκείνες τις ημέρες βρίσκονταν στη δομή του Βόλου και ο Α. Παπανικολάου και η Πρεσβυτέρα. Όπως κατέθεσε η τότε διευθύντρια της δομής κατά την απολογία της, την επίμαχη ημέρα καθόταν στο γραφείο της με την Πρεσβυτέρα.
«Ένα παιδί ζήτησε να πει κάποια πράγματα, και είπε ότι τα μεγάλα παιδιά μιλούσαν με τον Κ. και συζητούσαν να κάνουν μια αντίστοιχη κλοπή» υποστήριξε η πρώην διευθύντρια. «Προφανώς μας ταρακούνησε, μας τάραξε και προφανώς έπρεπε να το διερευνήσουμε».
Αυτό το ιδιότυπο σύστημα «εσωτερικής διερεύνησης» ήταν κάτι που τόνισε εμφατικά η Συνηγορος του Παιδιού, Θεώνη Κουφονικολάκου στο δικαστήριο. «Σε όλη αυτή την εμπειρία» είπε «διαπιστώσαμε τα ίδια πράγματα: ιδιαίτερα περίκλειστο σύστημα, σχεδόν εντολή να μην επικοινωνούν με τις κοινωνικές υπηρεσίες. Με εντυπωσίασε η, κατά τα άλλα ευγενέστατη, κυρία κατηγορουμένη, όταν μας είπε ότι “εμείς έχουμε εντολή να μην μιλάμε με κανέναν άλλο, εκτός από τον γενικό διευθυντή (τον δεύτερο κατηγορούμενο)”. Η γενική εντύπωση ήταν ότι υπήρχε μια κουλτούρα, μια αντίληψη ότι τα παιδιά της Κιβωτού έχουν μια ροπή προς το κακό. Αυτό δεν είναι ερμηνεία, μας το είπε η ίδια: “Τα παιδιά εδώ έχουν μια ροπή προς το κακό.”».
Με τις αντιδράσεις του Χ. Χλίτσιου αλλά και άλλων πια παιδαγωγών, στους οποίους εκμυστηρεύτηκαν και τα υπόλοιπα παιδιά ότι ξυλοκοπήθηκαν στο οινοποιείο από τον τρίτο κατηγορούμενο, συντάχθηκε μία επιστολή προς την διοίκηση στην Αθήνα.
«Κάναμε μια διαδικτυακή συνάντηση» εξιστόρησε η πρώην διευθύντρια «και είπαν ότι θα έρθουν από την Αθήνα ο υπεύθυνος του HR και η υπεύθυνη των κοινωνικών υπηρεσιών, προκειμένου, μαζί και με εμένα, να κάνουμε την ΕΔΕ. Η κυρία Α.Θ. είπε ότι δεν θα πρέπει να είναι στην ΕΔΕ (σ.σ.: επειδή είναι σύζυγος του ανθρώπου που καταγγέλλεται ότι χτύπησε τα παιδιά) , οπότε προχωρήσαμε στην ΕΔΕ με τα υπόλοιπα μέλη».
Στην ερώτηση της Συνηγόρου του Παιδιού «γιατί, ενώ με βάση τον νόμο έχουν υποχρέωση αμελλητί να αναφέρουν στις αρχές κάθε περιστατικό κακοποίησης, δεν το ανέφεραν», η απάντηση της πρώην διευθύντριας ήταν ότι είχε ήδη υποβληθεί μήνυση από τον εργαζόμενο.
Μοντεσσοριανή παιδαγωγική αλά Κιβωτός
Η ιστορία του Κ. έγινε ακόμα πιο σύνθετη όταν οι υπεύθυνοι της δομής αποφάσισαν τη διακοπή της φοίτησής του με την ολοκλήρωση της Γ΄ Γυμνασίου, δηλαδή της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Η διευθύντρια της δομής στην απολογία της ισχυρίστηκε ότι: «Ο Κ. στην Β’ Γυμνασίου είχε μια απίστευτη πρόοδο. Όταν ξεκίνησε τη Γ’ Γυμνασίου, έπεσε πάρα πολύ και ο σκοπός του ήταν όταν ενηλικιωθεί να φύγει να πάει στη μητέρα του. Της είχε αδυναμία, όπως είχε και στις αδελφές του. Τον είχα γράψει στο ΕΠΑΛ, γιατί σε καμία περίπτωση δεν μπορούσε να συνεχίσει στο Λύκειο, κατά τη δική μου κρίση και την κρίση των παιδαγωγών. Είχαμε μια ανησυχία, γιατί όσο ήταν στο Γυμνάσιο, είχε κάποιες παρέες που δεν μας άρεσαν. Και του είχαμε πει ότι αν πας ΕΠΑΛ, φοβόμαστε ότι θα μπλέξεις. Είσαι 17 χρονών, γιατί να πας στα ΕΠΑΛ και να μην κάτσεις να μάθεις τη δουλειά με τον επιστάτη και να φύγεις. Αλλά συζητήσαμε ανθρώπινα, σαν οικογένεια, και πάντα με γνώμονα το καλό του παιδιού».
Κατά την εξέταση της Σ. Στρατιδάκη, ένας εκ των συνηγόρων υπεράσπισης, στην προσπάθειά του να καταδείξει ότι σε ορισμένες περιπτώσεις η διακοπή φοίτησης από το σχολείο και η αντικατάστασή του με φοίτηση στη φερόμενη ως «γεωπονική σχολή» μπορεί να λειτουργήσει προς όφελος του παιδιού, υποστήριξε πως οι παιδαγωγικές προσεγγίσεις είναι πολλές, ότι ο ίδιος έχοντας τρία παιδιά έχει εφαρμόσει διαφορετικές παιδαγωγικές στο καθένα, και κατέληξε πως διαφωνίες θα υπάρχουν πάντα στις συγκρίσεις παιδαγωγικών μεθόδων της Μοντεσσόρι ή του Πιαζέ.
Η Σ. Στρατιδάκη, ωστόσο, αντέτεινε ότι αρμόδια για να κρίνουν τις μαθησιακές δυνατότητες του κάθε παιδιού είναι τα Κέντρα Διεπιστημονικής Αξιολόγησης, Συμβουλευτικής και Υποστήριξης (ΚΕΔΑΣΥ) του Υπουργείου Παιδείας και όχι οι υπεύθυνοι του κάθε ιδρύματος και πως ποτέ μέχρι σήμερα στην επαγγελματική της ζωή δεν έχει δει γνωμοδότηση που να προτείνει διακοπή φοίτησης.
Σύμφωνα με καταγγελίες, πάντως, στην Κιβωτό φαίνεται ότι είχαν μια ιδιαίτερη παιδαγωγική πρακτική — όποια παιδαγωγική θεωρία κι αν υποθέσει κανείς πως είχε αποτελέσει το πρότυπό τους. Σε έγγραφα της Διεύθυνσης Κοινωνικής Μέριμνας της Περιφέρειας Ηπείρου (όπως αναφέρεται στο πόρισμα του Συνηγόρου του Παιδιού) σχετικά με τις δομές της Κόνιτσας και της Πωγωνιανής διαπιστώνονται, άλλωστε, «αντιπαιδαγωγικές μέθοδοι συνετισμού και υποβολή των παιδιών σε στρεσογόνες καταστάσεις».
Ορισμένοι κατηγορούμενοι στις απολογίες τους, κάποιοι μάρτυρες υπεράσπισης, αλλά και οι συνήγοροι υπεράσπισης, έχουν υποστηρίξει ότι το «σύστημα συνεπειών» δεν ήταν τίποτα διαφορετικό από ό,τι «θα έκανε ο καθένας στο σπίτι του και στα παιδιά του». Ωστόσο, σύμφωνα με τις μαρτυρίες των παιδιών, η λέξη «συνέπειες» μοιάζει να μην ήταν παρά ένας ευφημισμός για τις τιμωρίες, οι οποίες εφαρμόζονταν σε όλες τις δομές και σε παιδιά όλων των ηλικιών, απλώς με διαφορές στην σοβαρότητά τους.
Ενδεικτική είναι η καταγγελία μιας εθελόντριας από τη δομή της Αθήνας: «Κάθε Κυριακή που πήγαινα ως εθελόντρια στο τμήμα νηπίων, έπρεπε να πάω τα παιδιά να τα κοινωνήσει ο Πάτερ και μετά τα κατεβάζαμε στην παιδική χαρά για να παίξουν. Ένα από τα παιδιά δεν ήθελε να πάει, ήθελε να παίξει ποδόσφαιρο. Ένας από τους [κατοπινούς] κατηγορούμενους τον έπιασε από την μπλούζα και τον πέταξε από τις σκάλες».
Η εθελόντρια, όπως υποστήριξε, μετέφερε το περιστατικό στην υπεύθυνη, από την οποία πήρε την απάντηση πως αν το πει πουθενά, θα κλείσει η δομή. Επιχείρησε επίσης, είπε, να ενημερώσει τον Α. Παπανικολάου αλλά όταν εκστόμισε το όνομα του ατόμου που είχε δει να βιαιοπραγεί σε βάρος του παιδιού, ο ιερέας της έγνεψε με το χέρι του να φύγει.
Η ίδια εθελόντρια εξιστόρησε ένα ακόμα περιστατικό με φερόμενο θύμα ένα μικρό παιδί: «Τον Νοέμβριο του 2016, υπήρχε ένα μικρό παιδί το οποίο λόγω χαλαρών σφιγκτήρων είχε νυχτερινή ενούρηση. Για να σταματήσει, είχαν αποφασίσει να το αφήνουν βρεγμένο και δεν του επέτρεπαν να πλυθεί. Είχα αναφέρει ότι το παιδί έχει σοβαρό ερεθισμό στην περιοχή και ότι πρέπει να το δει γιατρός. Επειδή είδα ότι αδιαφορούσαν, τελικά το πήγα εγώ σε νοσοκομείο. Οι γιατροί, νομίζοντας ότι είμαι η μητέρα του, μου είπαν: “Κυρία μου, δεν ντρέπεστε; Το παιδί είναι στα πρόθυρα σηψαιμικού επεισοδίου”. Στο παιδί χορηγήθηκε αντιβίωση».
Η Ταξιαρχούλα Σπανού, με τη σειρά της, ανέφερε στο Manifold το παράγγελμα των παιδαγωγών του Πειραιά: «Κορίτσια, χέρια – πόδια – πάτωμα!» Αυτό ήταν το «συνθηματικό» για να σπεύσουν όσες έφηβες ήταν παρούσες σε κάποιο ξέσπασμα θυμού κάποιου κοριτσιού, με στόχο να την ακινητοποιήσουν στο πάτωμα μέχρι να ηρεμήσει. Αν δεν ηρεμούσε, η συνέχεια ήταν ο εγκλεισμός της στο δωμάτιο απομόνωσης. Αυτό το δωμάτιο είχε στους τοίχους μαξιλάρια που πρόσφεραν ηχομόνωση και γι’ αυτό όταν δεν ήταν κατειλημμένο από τιμωρημένο άτομο, το χρησιμοποιούσε η Τ. Σπανού για να διαβάζει όσο προετοιμαζόταν για τις Πανελλήνιες. Μας επισήμανε ότι επειδή δεν υπήρχε πόμολο εσωτερικά στην πόρτα, είχε πάντα στον νου της να βάζει κάτι στην πόρτα γιατί αν έκλεινε, θα κλειδωνόταν μέσα.
Κοντά στο «σύστημα συνεπειών», σοβαρά ερωτήματα έχουν προκύψει και γι’ αυτή καθαυτήν την επάρκεια πολλών εργαζομένων που ήταν επιφορτισμένοι με την φροντίδα των παιδιών, καθώς ορισμένοι παιδαγωγοί κατέθεσαν ότι δεν είχαν ούτε σπουδές ούτε προϋπηρεσία σχετικές με τα καθήκοντά τους. Στα έγγραφα της Διεύθυνσης Κοινωνικής Μέριμνας της Περιφέρειας Ηπείρου αναφέρονται, μεταξύ άλλων, «ανεπάρκεια των προσόντων κάποιων εργαζομένων για τις θέσεις που καταλάμβαναν», «αποδυνάμωση του ρόλου των κοινωνικών λειτουργών ως προς την εκτέλεση των αρμοδιοτήτων τους», και «συχνή εναλλαγή προσωπικού». Συγκεκριμένα για την μάρτυρα Α.Θ., Προϊσταμένη της Κοινωνικής Υπηρεσίας της οργάνωσης και σύζυγο ενός εκ των κατηγορουμένων που βαρύνεται με κατηγορίες σωματικής κακοποιήσης, στα έγγραφα διαπιστώνεται ότι «φέρονταν και ως διευθύντρια των Παραρτημάτων της Κόνιτσας και της Πωγωνιανής, μολονότι δεν υπήρχε φυσική παρουσία της στις δομές, δεδομένου ότι είχε μετοικήσει στην Αθήνα».
Την αντίληψη για την στελέχωση που επικρατούσε στην Κιβωτό περιέγραψε χαρακτηριστικά μία εκ των κατηγορουμένων, η πρώην διευθύντρια των δομών του Βόλου:
«Δεν σας κρύβω ότι… [κλαίει] όταν πήγα, δεν περίμενα ότι θα με πάρουν, αλλά μου είπε η κυρία Α.Θ.: “Δεν μας ενδιαφέρει αν έχεις εμπειρία, αλλά μας ενδιαφέρει που φαίνεσαι ένας χαμογελαστός άνθρωπος. Τέτοιους ανθρώπους θέλει να έχει δίπλα του ο Πατέρας Αντώνιος.”».
«Εργασιοθεραπεία»
Ο Κ., κατέθεσε πως όταν δεν πήγαινε σχολείο εργαζόταν ένα πλήρες οκτάωρο υπό τις οδηγίες του επιστάτη, μαζεύοντας ελιές, φροντίζοντας τα ζώα, μαζεύοντας τις ακαθαρσίες τους και καθαρίζοντας τον χώρο με χορτοκοπτικό μηχάνημα.
Όπως προκύπτει από την δικαστική διαδικασία, οι εργασίες φαίνεται πως αφορούσαν το σύνολο των παιδιών αλλά σε διαφορετική κλίμακα, ανάλογα αφενός με την ηλικία τους αλλά και με το καθεστώς που ίσχυε για το καθένα απ’ αυτά.
Στην Πωγωνιανή και στον Βόλο όπου η οργάνωση διατείνεται πως διατηρούσε «γεωργικές σχολές», γεωργικές και κτηνοτροφικές εργασίες φέρεται να εκτελούσε το σύνολο των φιλοξενούμενων παιδιών. Υπήρχαν όμως και κάποια παιδιά, όπως ο Κ., που καλούνταν να προσφέρουν πολύ περισσότερα — στο δικαστήριο ακούστηκε ότι συμμετείχε ακόμη και σε σφαγή ζώων.
Πλην του Κ., υπάρχουν και άλλα παιδιά που αναφέρεται ότι ήταν σε αυτό το «ειδικό» καθεστώς εργαζόμενου. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες υπήρχε παιδί το οποίο πήγαινε σε σχολή μαγειρικής και ταυτόχρονα κάλυπτε πάγιες ανάγκες στην κουζίνα της δομής που το φιλοξενούσε, καθώς σε αυτή εργαζόταν μία και μοναδική μαγείρισσα, η βάρδια της οποία έληγε νωρίς το απόγευμα, ενώ τα Σαββατοκύριακα είχε ρεπό. Και πάλι σύμφωνα με τις μαρτυρίες, υπήρχε παιδί το οποίο είχαν στείλει από την Καλαμάτα να εργάζεται στις αποθήκες της οργάνωσης στην Αθήνα και κατά κάποιους μάρτυρες είχε θεαθεί να εργάζεται ακόμα και με σπασμένο πόδι, ενώ είχε διακοπεί και η φοίτησή του στο σχολείο.
2/11/12 «Ο Κ. ήταν στο χορτοκοπτικό μέχρι τις 14:30. Φάγαμε κανονικά μεσημεριανό και οι μικροί βγήκαν να συνεχίσουν τσάπα και τσουγκράνα στην αποθήκη».
4/11/21 «Όταν ανέλαβα τα παιδιά εργαζόντουσαν. Ο Α, ο Ρ. και ο Μ. με την κυρία Χ. μάζευαν ελιές. Ο Κ. ήταν με το χορτοκοπτικό. Εντυπωσιακή αλλαγή στις αγροτικές εργασίες. Κάναμε φρέζα με τον Μ. Και τον Α. στον πάνω αμπελώνα».
5/11/21 «Ο Κ. μετά από ανάρμοστη συμπεριφορά στο σχολείο βγήκε εκτός ομάδας μέχρι νεωτέρας. Θα κοιμάται στο περισυλλογής, θα τρώει μόνος του σε άλλο τραπέζι από τους υπόλοιπους, δεν θα έχει ηλεκρονικά ούτε θα βλέπει τηλεόραση. Επίσης δεν θα πρέπει να έρχεται σε επαφή με τα υπόλοιπα παιδιά».
6/11/21 «Μετά το πρωινό εγερτήριο πήγαν τα παιδιά για δουλειές. Ο Μ., ο Α. και ο Ν. πήγαν στο άδειασμα κοπριάς. Οι μεγάλοι με την κ. Μ. καθάρισαν σχολαστικά ζώα και πτηνά».
7/11/21 «Καθαριότητες μέσα στο σπίτι. Το μεσημέρι αξιολόγηση της προόδου των παιδιών. Το απόγευμα σχολείο για μπάσκετ».
3/5/22 «Στον Ν. Δόθηκε ένας πίνακας εξόδων (μηνιαίων) στον οποίο φαίνονται ενδεικτικά τα έξοδα που θα έχει ως ενήλικας, με τις παροχές που διαθέτει τώρα. Για να καλύψει εργαζόμενος τα έξοδα αυτά, υπολογίστηκε πως πρέπει να εργάζεται 4 ώρες καθημερινά εκτός Κυριακής. Παρακαλώ να τηρείται. (Αν μια μέρα – π.χ Σάββατο – εργαστεί περισσότερο, μπορεί να ξεκουραστεί τον αντίστοιχο χρόνο μια άλλη μέρα. Εκ του γραφείου.»
18/6/22 «Ήρθα στις 09.00. Ο Μ. και ο Μ. ήταν ήδη στα ζώα».
20/06/22 «Καθημερινές τα παιδιά θα ξυπνάνε στις 7.00 και 7.30 θα είναι έξω. Τις ώρες που δεν θα προλαβαίνουν το πρωί θα τις συμπληρώνουν το απόγευμα».
12/08/22 «Ο Χ. έφαγε κρυφά κουφέτο (-α) από το δωμάτιο δίπλα στο γραφείο. Κάποιος του το έδωσε είπε. Από Τρίτη 16/08 αφού απολογηθεί στην κυρία Εύα (διευθύντρια δομής και σημερινή κατηγορούμενη) θα κάνει ½ ώρα επιπλέον εργασίες γιατί αυτά τα κουφέτα τα χρησιμοποιούν στις μπομπονιέρες και είναι μετρημένα».
22/08/22 «Ν.: δεν δημιούργησε πολλά προβλήματα αλλά πήρε θάρρος από το γεγονός ότι έπαιξε μπάσκετ με την υπόλοιπη ομάδα με αποτέλεσμα στην προβολή αγώνα στον προτζέκτορα να θέλει να μείνει με τη δικαιολογία ότι κοιμάται εκεί. Αν ξαναδημιουργήσει πρόβλημα ας τον απομακρύνουμε στα ζώα (στο σπίτι). Ο Χ. βρέθηκε να βλέπει TV. Η συνέπειά του παίρνει παράταση ως τη Δευτέρα».
Κάποιοι μάρτυρες υπεράσπισης, από την άλλη, καθώς και οι ίδιοι οι κατηγορούμενοι στις απολογίες τους, αρνήθηκαν ότι ίσχυαν όλα αυτά. Έκαναν λόγο για εργασίες που θα έκανε οποιοδήποτε παιδί, «φροντίζοντας το σπίτι του», ενώ για τις αγροτικές εργασίες υποστήριξαν, όπως αναφέραμε ήδη, ότι αυτές ήταν στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας και είχαν «θεραπευτικό χαρακτήρα».
Στα ίδια έγγραφα της Διεύθυνσης Κοινωνικής Μέριμνας της Περιφέρειας Ηπείρου που αναφέραμε παραπάνω, ωστόσο, διαπιστώθηκε η ανάθεση σε παιδιά «σωρείας βοηθητικών καθηκόντων λόγω της ανεπαρκούς στελέχωσης». Μεταξύ άλλων, σημειώνεται ότι: «Η εν λόγω δομή (Κόνιτσας) δεν διαθέτει επάρκεια προσωπικού καθώς δεν στελεχώνεται από Μάγειρα και Υπάλληλο Καθαριότητας τα Σαββατοκύριακα. Αποτέλεσμα αυτής της έλλειψης προσωπικού είναι να επιβάλλεται στα ανήλικα από τους υπεύθυνους της δομής αυτός ο ρόλος βαφτίζοντάς τον ως “εκπαιδευτικό πρόγραμμα”.
Κουπόνια, μαγαζάκια και εθελοντές κηδειών
Σύμφωνα με πολλές καταθέσεις, τα παιδιά λάμβαναν ενός είδους αμοιβή για τις εργασίες που παρείχαν στο ίδρυμα. Η πληρωμή ήταν από μισό ως μερικά ευρώ, ανάλογα με την εργασία που προσέφερε το καθένα, και γινόταν με κουπόνια. Τα κουπόνια αυτά, ακούστηκε από κάποιους μάρτυρες, συχνά εξαργυρώνονταν «στα μαγαζάκια της Κιβωτού». Στα «μαγαζάκια» αυτά τα παιδιά μπορούσαν να αγοράσουν κάποια σνακ και άλλα είδη, όπως παπούτσια και παιχνίδια.
Από πού τα προμηθευόταν αυτά τα είδη η Κιβωτός; Όπως αναφέρθηκε στην ακροαματική διαδικασία, τα προϊόντα αυτά προέρχονταν από δωρεές που έκαναν σε είδος διάφορες εταιρείες και καταστήματα.
Επίσης, σύμφωνα με πληροφορίες του Manifold από άτομα των οποίων την ανωνυμία δεσμευτήκαμε να προστατεύσουμε, μετά τις καταγγελίες ανακαλύφθηκαν ολόκληρες αποθήκες με σχολικά είδη, τα οποία προσέφεραν στην οργάνωση απλοί πολίτες και καταστήματα, αλλά και χαρτοσακούλες με χαρτονομίσματα παραχωμένες σε αποθηκευτικούς χώρους.
Στην Κιβωτό φαίνεται πως υπήρχε και ένα εβδομαδιαίο σύστημα αξιολόγησης. Τα παιδιά μαζεύονταν μία φορά την εβδομάδα και αξιολογούνταν από τους παιδαγωγούς τους για τα πάντα. Για την διαγωγή τους στο σχολείο, για την προθυμία τους ή μη να συμμετάσχουν στις δουλειές του «σπιτιού», για τον τρόπο που μιλούσαν μεταξύ τους και στους παιδαγωγούς τους. Ένα point system από το οποίο και πάλι θα μπορούσε να προκύψουν «συνέπειες». Συνέπειες οι οποίες, σύμφωνα με το πόρισμα του Συνηγόρου του Πολίτη, καταγράφηκαν σε μεγάλο αριθμό μαρτυριών και περιλάμβαναν, μεταξύ άλλων, «την επιβολή σκληρών ή συναισθηματικά επώδυνων τιμωριών, όπως ακύρωση προγραμματισμένης επίσκεψης ή συνάντησης με την οικογένεια, ή περιορισμό σε απομόνωση – η διάρκεια της οποίας διέφερε ανάλογα με την πράξη για την οποία είχε επιβληθεί το μέτρο».
Κάτι ακόμα που αξίζει να αναφερθεί και προέκυψε από την κατάθεση της κ. Στρατιδάκη ήταν οι εντολές που φέρεται να δέχονταν τα παιδιά για να συμμετέχουν σε δραστηριότητες που ήταν επικερδείς για την οργάνωση, όπως το να φτιάχνουν μπομπονιέρες αλλά και να κρατούν κουτιά συλλογής χρημάτων σε κηδείες. Γι’ αυτό το τελευταίο, σύμφωνα και πάλι με πληροφορίες του Manifold, την ευθύνη είχαν συγκεκριμένοι εθελοντές, οι οποίοι παρέδιδαν τα κουτιά σε αρμόδιους της οργάνωσης.
Εκτός όμως από τους «εθελοντές κηδειών», οι πληροφορίες που έχουμε στη διάθεσή μας από άτομα των οποίων την ανωνυμία δεσμευτήκαμε να προστατεύσουμε, κάνουν λόγο και για ένα άλλο είδος εθελοντών: οι αστυνομικοί-εθελοντές, οι οποίοι σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες ήταν αστυνομικοί επιφορτισμένοι με την φύλαξη των «παραβατικών παιδιών», τα οποία στέλνονταν σε συγκεκριμένο διαμέρισμα της οργάνωσης, στο κέντρο της Αθήνας.
Η υπερασπιστική γραμμή
Με την ολοκλήρωση των μαρτυρικών καταθέσεων και των απολογιών, είναι ξεκάθαρο πως η βασική υπερασπιστική γραμμή των κατηγορουμένων στην πρώτη δίκη της Κιβωτού αρθρώθηκε σε τρεις άξονες:
Ο πρώτος ήταν να τονιστεί η προσφορά του Α. Παπανικολάου και της Κιβωτού εν γένει, καθώς και η δημόσια αναγνώρισή τους μέσα στα χρόνια, έτσι ώστε να καταστεί ευλογοφανές ότι άνθρωποι με τέτοιες ποιότητες ανιδιοτέλειας και αυτοθυσίας δεν θα μπορούσαν ποτέ να έχουν διαπράξει αυτά για τα οποία κατηγορούνται. Όπως έχουμε αναφέρει εκτενώς στο Α΄ μέρος αυτού του κειμένου, οι διακρίσεις της Κιβωτού ήταν πράγματι πολλές και σημαντικές.
Ο δεύτερος άξονας ήταν να αμυνθεί ο ιερέας απέναντι στην κατηγορία της ηθικής αυτουργίας μέσω του ισχυρισμού ότι δεν συμμετείχε στην καθημερινή διαπαιδαγώγηση και εποπτεία των παιδιών και ούτε στις αποφάσεις γι’ αυτές, παρά μόνο ενημερωνόταν εκ των υστέρων για κάποια συμβάντα, ενώ διατηρούσε μόνο τον ρόλο του πνευματικού.
Και ο τρίτος ήταν ότι τα παιδιά που έκαναν καταγγελίες είναι «παραβατικά» και έχουν, όπως και οι παιδαγωγοί που προσήλθαν ως μάρτυρες κατηγορίας, σκοτεινά κίνητρα. Τα υποτιθέμενα αυτά κίνητρα υποστηρίχθηκε πως ήταν είτε το να καλύψουν τις παραβατικές τους συμπεριφορές, είτε επειδή χρηματίστηκαν, είτε επειδή είναι απλώς «δύσκολα παιδιά».
Χαρακτηριστικά, η υπεράσπιση κατηγορουμένων κάλεσε ως μάρτυρα μία από τις αδελφές του Κ. για να καταθέσει εναντίον του. Το κορίτσι αυτό ενηλικιώθηκε πρόσφατα και φεύγει από την Κιβωτό. Όταν ξέσπασαν οι καταγγελίες, είχε δώσει μια πρώτη κατάθεση στην οποία κατήγγελνε στελέχη της οργάνωσης για τις πρακτικές εντός των δομών. Εντούτοις, όσο μαίνεται η δίκη, απέστειλε μια έγγραφη δήλωση σε δικηγόρο του Α. Παπανικολάου, με την οποία ανακαλούσε την αρχική της κατάθεση και στρεφόταν κατά του αδελφού της. Ισχυρίστηκε πως ό,τι υποστηρίζει ο Κ. της είναι ψέμα, για την υποστήριξη του οποίου, ο αδελφός της πληρώθηκε από τη νέα διοίκηση της Κιβωτού.
Αυτός ο υπερασπιστικός ισχυρισμός, ότι δηλαδή οι καταγγελίες έχουν ως βασική υποκινήτρια τη νέα διοίκηση της Κιβωτού, η οποία έχει μάλιστα χρηματίσει ορισμένους μάρτυρες κατηγορίας, ακούστηκε πολλές φορές, κάποιες με υπόνοιες αλλά κάποιες και ευθέως, κατά τη διάρκεια της δίκης.
Τον θέσαμε υπόψη της νέας, προσωρινής διοίκησης, η οποία μας απάντησε: «Καθ΄ όλο το διάστημα της θητείας μας, ουδέποτε προβήκαμε σε σχολιασμό των σοβαρών ποινικών διώξεων προσώπων που σχετίζονταν με την Κιβωτό και βρίσκονται εκκρεμείς ενώπιον της Δικαιοσύνης. Το ίδιο θα πράξουμε και τώρα. Σχετικά δε με τους ισχυρισμούς περί “υποκίνησης” ή “χρηματισμού” παιδιών από τη νέα Διοίκηση, αυτοί είναι εξόφθαλμα ψευδείς και συκοφαντικοί, εξυπηρετώντας καταφανώς άλλους σκοπούς».
Τα «παραβατικά παιδιά»
Όσον αφορά την «παραβατικότητα» των παιδιών, πρέπει να τονιστεί ότι στην Κιβωτό του Κόσμου στέλνονταν παιδιά με εισαγγελική εντολή, όπως συμβαίνει σε όλα τα ιδρύματα της χώρας. Με αυτή την έννοια, πολλά παιδιά σε όλα τα ιδρύματα «έχουν βιώσει δυσκολίες και εκδηλώνουν εναντιωματικές συμπεριφορές», όπως τόνισε η Σ. Στρατιδάκη στην κατάθεσή της, όταν της ζητήθηκε από τον Πρόεδρο του Δικαστηρίου να συγκρίνει τα παιδιά του συγκεκριμένου ιδρύματος με παιδιά άλλων ιδρυμάτων.
«Δεν ήταν δομή για παραβατικά παιδιά» είπε. «Για τα παιδιά με παραβατικές συμπεριφορές υπάρχει η εισαγγελία ανηλίκων. Όλα τα παιδιά που βρίσκονται σε δομές είναι παιδιά με αυξημένες δυσκολίες. Για τα παιδιά, λοιπόν, με δυσκολίες στη συμπεριφορά, η αντιμετώπιση είναι η ψυχολογική παρέμβαση, όχι ο εκφοβισμός».
Με άλλα λόγια, τίποτα το ιδιαίτερο ή το διαφορετικό δεν είχαν τα παιδιά που διαβιούσαν στην Κιβωτό. Αν μία διαφορά, ωστόσο, υπάρχει και αξίζει να επισημανθεί είναι ότι στην ακροαματική διαδικασία σκιαγραφήθηκε και μια πρακτική κάπως ασυνήθιστη:
Η μάρτυρας Ου. κατέθεσε ότι ο γιος της μέχρι τα 15 του χρόνια ζούσε μαζί της, στην Αθήνα. Στην Κιβωτό πήγαινε μόνο για να διαβάσει τα μαθήματά του, ενώ η ίδια δούλευε στην οργάνωση ως καθαρίστρια, για πολύ λίγα χρήματα και μάλιστα «μαύρα», τα οποία είπε πως η οργάνωση ονόμαζε «επίδομα».
Και τότε, το 2020, είπε η Ου., «του λέει ο Πάτερ ότι “αν πας στην Καλαμάτα, θα σου δώσω καλό χαρτζιλίκι και θα ασφαλίσω τη μητέρα σου”.
Στην κατάθεσή της, στη συνέχεια, είπε ότι ο γιος της πήγε στην Καλαμάτα χωρίς να ζητήσει την άδειά της, όπου απουσίαζε από το σχολείο για να κάνει αγροτικές εργασίες, ενώ αργότερα γύρισε στην Αθήνα και εργαζόταν στην αποθήκη της οργάνωσης. Η Ου. υποστήριξε επίσης ότι ο γιος της έπεσε θύμα ξυλοδαρμών, ενώ η Κιβωτός της έφερνε εμπόδια στο να τον βλέπει και ένας από τους κατηγορούμενους την απείλησε ότι θα τον στείλει στη «φυλακή ανηλίκων».
Το ενδιαφέρον στην κατάθεση της Ου. ήταν ότι, σε αντίθεση με τις περιπτώσεις άλλων παιδιών που κατήγγειλαν την κακοποίησή τους, η Κιβωτός δεν είχε την επιμέλεια του γιου της, ούτε το παιδί είχε σταλεί εκεί με εισαγγελική εντολή. Το παιδί, σύμφωνα με την κατάθεση, το είχε πείσει να εγκαταλείψει την μητέρα του και να πάει στην Κιβωτό ο ιερέας Αντώνιος Παπανικολάου.
Διαβάστε το Μέρος Α΄: «Παπαντώνη μας, λεβέντη!»